DABB‘, Ali Muhammed

10 Kasım 1886’da Kahire’de doğdu. Ziriklî ve onu izleyerek Kehhâle ile Fuâd Sâlih es-Seyyid lakabını yanlış olarak Sabbâğ şeklinde kaydetmiştir. Küçük yaşta hıfzını tamamladı. O sırada şeyhülmekārî olan Muhammed b. Ahmed el-Mütevellî, Dabbâ‘da kıraate yatkınlık ve kabiliyet görünce Sıhrü’l-Mütevellî diye tanınan damadı kıraat âlimi Hasan b. Yahyâ el-Kütübî’den onunla ilgilenmesini, Kur’an ve kıraat ilimlerini öğretmesini, vefatından sonra da kendi kitaplığını ona vermesini istedi. Dabbâ‘, önce Mütevellî’nin talebeleri olan bu hocası ile Abdurrahman b. Hüseyin el-Hatîb eş-Şa‘‘âr’dan kıraat dersleri aldı. Daha sonra Mahmûd Âmir Murâd eş-Şirbînî’den Ṭayyibetü’n-Neşr tariki üzere kırâat-i aşereyi, Ahmed b. Muhammed es-Sükkerî’den Hafs rivayetiyle Âsım kıraatini öğrendi. Öğrenimini tamamlayarak kıraat ve Kur’an ilimleri alanında devrin önde gelen şahsiyetleri arasına girdi. Sultan Hasan ve Seyyide Rukıyye camilerinde şeyhülmekārî oldu. Ardından Muhammed Ali el-Haddâd ile birlikte Seyyide Zeyneb Camii’nde şeyhülmekārî görevine getirildi. 1949’da Kral Fâruk tarafından Mısır kurrâ ve mekārî şeyhliğine tayin edildi, ertesi yıl “visâmü’l-ulûm” nişanıyla ödüllendirildi. el-Cem‘iyyetü’l-âmme li’l-muhâfaza ale’l-Kur’âni’l-kerîm’in idare meclisinde üyelik yaptı, basılacak mushafların kontrolü ve mühürlenmesi için oluşturulan komisyonda görev aldı, hayatının sonuna kadar bu görevini sürdürdü. el-İttihâdü’l-âm li-cemâati’l-kurrâ tarafından çıkarılan aylık Künûzü’l-furḳān (1948-1953) dergisinin yöneticiliğini ve yazı işleri müdürlüğünü üstlendi. Ezher Kütüphanesi’nde mevcut Kur’an ilimlerine dair eserlerin katalogunu hazırladı. Birçok talebe yetiştirdi; bunlar arasında kendisinin vefatından sonra Mısır kurrâ ve mekārî şeyhliğine getirilen Mahmûd Halîl el-Husarî, İbrâhim Atve Avaz, İbrâhim Ali es-Semennûdî, Humus fetva emini ve şeyhülkurrâsı Abdülazîz b. Muhammed Ali Uyûnü’s-sûd, Mekke şeyhülkurrâsı Ahmed b. Hâmid b. Abdürrezzâk el-Hüseynî et-Tîcî, Senegalli Ahmed Mâlik Hammâd el-Fûtî el-Ezherî anılabilir.

Dabbâ‘ 2 Ocak 1961’de vefat etti. Kızı Süreyyâ ed-Dabbâ‘ın verdiği ve Ziriklî’nin de kaydettiği bu tarihe karşılık bazı kaynaklarda 1376 (1956-57) yılında öldüğüne dair yer alan kayıt yanlış olmalıdır. Nitekim Dabbâ‘ın Aḳrebü’l-aḳvâl (Kahire 1378/1959) adlı eseriyle onun başkanlığında bir grup araştırmacının tahkik ettiği Ahmed Hicâzî el-Fakīh’in el-Ḳavlü’s-sedîd’i (Kahire 1379/1960) kendi sağlığında neşredilmiştir (Eşref Muhammed Fuâd Tal‘at, s. 15; Muhammed b. Fevzân el-Ömer, s. 13-14). Mütevellî’den Dabbâ‘a intikal eden kitaplarla kendisinin oluşturduğu zengin kütüphanesi vefatından sonra Mahmûd Halîl el-Husarî tarafından satın alınmış, onun da vefatından sonra önemli bir kısmı Evkaf Bakanlığı’na intikal etmiştir (a.g.e., s. 10; Devserî, s. 175-176; Lahşîn, s. 49).

Eserleri. Telif. 1. el-Ferâʾidü’l-mürettebe ʿale’l-Fevâʾidi’l-müheẕẕebe. Hafs b. Süleyman’dan nakledilen hilâfa dair kendi manzum eseri üzerine yazdığı bir şerhtir (Kahire 1347).

2. Taḳrîbü’n-nefʿ fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. eş-Şâṭıbiyye üzerine muhtasar bir şerhtir (Kahire 1347).

3. el-Maṭlûb fî beyâni’l-kelimâti’l-muḫtelefi fîhâ ʿan Ebî Yaʿḳūb (Kahire 1348). Ebû Ya‘kūb el-Ezrak’ın Verş’ten aldığı rivayetlerde ihtilâflı kelimelerden sahih olanlara dair bir risâle olup müellif bunun üzerine ayrıca Esrârü’l-Maṭlûb adlı bir eser kaleme almıştır.

4. İrşâdü’l-mürîd ilâ maḳṣûdi’l-Ḳaṣîd. Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin eş-Şâṭıbiyye’si üzerine yazılmış muhtasar bir şerhtir (Kahire 1349, Ebû Şâme’nin İbrâzü’l-meʿânî adlı eserinin kenarında, kendisinin el-Behcetü’l-merżıyye adlı eseriyle birlikte; Kahire 1372, 1381; nşr. İbrâhim Atve Avaz, Tanta 1403/1983; nşr. Cemâleddin Muhammed Şeref – Abdullah Ulvân, Tanta 1427/2006; el-Behcetü’l-merżıyye fî şerḥi’d-Dürreti’l-muḍıyye adlı eseriyle birlikte Kitâbân fi’l-kırâʾâti’l-ʿaşr adıyla, Kahire 1404/1984, 1408/1987).

5. el-Cevherü’l-meknûn fî rivâyeti Ḳālûn. Kālûn’un Nâfi‘den rivayette Verş’e olan muhalefetine dair Naẓmü mâ ḫâlefe fîhi Ḳālûn Verşen (Kahire 1349, el-Maṭlûb fî beyâni’l-kelimâti’l-muḫtelefi fîhâ ʿan Ebî Yaʿḳūb ile birlikte) adlı kendi manzumesinin şerhidir (nşr. Abdülhamîd İsmâil Lâşîn, Kahire 1998, 2009; nşr. Muhammed Abdurrahman eş-Şâgūl, Kahire 2006).

6. el-Behcetü’l-merżıyye fî şerḥi’d-Dürreti’l-muḍıyye. İbnü’l-Cezerî’nin Ebû Ca‘fer, Ya‘kūb ve Halef’in kıraatlerine dair ed-Dürretü’l-muḍıyye fî kırâʾati’l-eʾimmeti’s̱-s̱elâs̱eti’l-merżıyye adlı manzum eserinin şerhidir (Kahire 1350, Ebû Şâme’nin İbrâzü’l-meʿânî adlı eserinin kenarında; nşr. İbrâhim Atve Avaz, Kahire 1402/1981, 1404/1984, 1408/1987; nşr. Cemâleddin Muhammed Şeref, Tanta 1422/2002; nşr. Muhammed Fehd Hârûf, Dımaşk 1433/2012).

7. Fetḥu’l-kerîmi’l-mennân fî âdâbi ḥameleti’l-Ḳurʾân (Nevevî’nin et-Tibyân fî âdâbi ḥameleti’l-Ḳurʾân adlı eseriyle birlikte, Kahire 1353; nşr. Abdülmuiz Abdülhamîd Cezzâr, Kahire 1420/2000). Eseri Mehmed Cemal Öğüt (Nur ve Edeb, İstanbul 1360/1941) ve Ali Osman Yüksel (Kur’an Okumanın Edepleri ve Hafız Olmanın Sorumlulukları, İstanbul 1985, 1989, Ahmed Cevdet Paşa’nın Hulâsatü’l-beyân fî te’lîfi’l-Kur’ân adlı eserinin tercümesiyle birlikte Kur’an Tarihi ve Kur’an Okumanın Edepleri adıyla) Türkçe’ye çevirmiştir.

8. el-Ḳavlü’l-muʿteber fi’l-evcühi’lletî beyne’s-süver. Sûreler arasındaki geçişle ilgili kurallar ve bazı sûreler arasında tekbir okuma gibi hususlarla ilgilidir (Kahire 1354, Sirâceddin Ömer b. Kāsım en-Neşşâr’ın el-Mükerrer fîmâ tevâtere mine’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ ve teḥarrere ve İbn Şüreyh er-Ruaynî’nin el-Kâfî fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ adlı eserleriyle birlikte).

9. el-Ḳavlü’l-eṣdaḳ fî beyâni mâ ḫâlefe fîhi’l-İṣfahâniyyü’l-Ezraḳ. Muhammed b. Ahmed el-Mütevellî’nin, Ebû Bekr-i İsfahânî’nin Ebû Ya‘kūb el-Ezrak’a muhalefet ettiği hususlara dair altmış altı beyitlik manzumesinin şerhidir (Kahire 1355).

10. el-İḍâʾe fî beyâni uṣûli’l-ḳırâʾe bi’n-nisbe li’l-ḳurrâʾi’l-ʿaşere. Kıraat ilmi terimlerinin ayrıntılı açıklamaları ve on kıraat imamının usulüne dair bilgiler içerir (Kahire 1357; nşr. Cemâleddin Muhammed Şeref – Abdullah Ulvân, Tanta 1420/1999, 1422/2002).

11. Semîru’ṭ-ṭâlibîn fî resmi ve żabṭi’l-kitâbi’l-mübîn. Hz. Osman mushafları ve kelimelerinin yazılışıyla ilgilidir (Kahire 1357). Eşref Muhammed Fuâd Tal‘at, eser üzerine Sefîru’l-ʿâlimîn fî îżâḥi ve taḫrîri ve taḫbîri Semîri’ṭ-ṭâlibîn adıyla bir şerh kaleme almıştır (metinle birlikte, I-II, Bender Seri Begavan / Bruney 2003; İsmâiliye 1424/2004, 1426/2006, 1429/2008).

12. Minḥâtü ẕi’l-celâl fî şerḥi Tuḥfeti’l-eṭfâl (eş-Şerḥu’l-kebîr). Süleyman b. Hüseyin el-Cemzûrî’nin Tuḥfetü’l-eṭfâl ve’l-ġılmân fî tecvîdi’l-Ḳurʾân adlı manzum eserinin şerhidir (Kahire 1368; nşr. Eşref Abdülmaksûd, Riyad 1418/1997; Kahire 1430/2009). Müellif Ḥâşiye ʿalâ Tuḥfeti’l-eṭfâl (eş-Şerḥu’ṣ-ṣaġīr) adıyla bir şerh daha kaleme almıştır (Kahire 1368).

13. Muḫtaṣaru Bulûġi’l-ümniyye şerḥu manẓûmeti İtḥâfi’l-beriyye bi-taḥrîri’ş-Şâṭıbiyye. Hasan Halef el-Hüseynî’ye ait eserin muhtasar şerhidir (Kahire 1373, 1398, İbnü’l-Kāsıh’ın Sirâcü’l-ḳāriʾi’l-mübtedî adlı eserinin zeylinde, kenarında Ali b. Muhammed en-Nûrî’nin el-Ġays̱ü’n-nefʿ fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ adlı eseri olarak; nşr. Cemâl Muhammed Şeref, Tanta 1425/2004; aynı eserlerle birlikte, nşr. Muhammed Abdülkādir Şâhîn, Beyrut 1999; nşr. Ebü’l-Hayr Ömer b. Mâlem Ebeh b. Hasan Abdülkādir, Riyad 2007).

14. Aḳrebü’l-aḳvâl ʿalâ Fetḥi’l-aḳfâl. “Efendi” lakabıyla tanınan Mısırlı mukrî Süleyman b. Hüseyin el-Cemzûrî’nin tecvide dair Fetḥu’l-aḳfâl bi-şerḥi Tuḥfeti’l-eṭfâl adlı eseri üzerine yazılmış bir hâşiyedir (Kahire 1378).

15. Hidâyetü’l-mürîd ilâ rivâyeti Ebî Saʿîd el-maʿrûf bi-Verş min ṭarîḳı’l-ḳaṣîd. Muhammed b. Ahmed el-Mütevellî’nin Verş’in İmâm Nâfi‘den rivayetiyle ilgili manzumesinin şerhidir (Kahire 1960; Min künûzi’l-ʿallâme Muḥammed b. Aḥmed eş-şehîr bi’l-Mütevellî içinde, nşr. Âmir es-Seyyid Osman, Tanta 1428/2007, s. 37-78).

16. Risâle fi’ḍ-ḍâd. Dâd harfinin telaffuzda “zâ”ya benzemesi gerektiği görüşünü reddetmek amacıyla kaleme alınmıştır (nşr. Eşref Muhammed Fuâd Tal‘at, Kahire 1408).

Dabbâ‘ın diğer bazı eserleri de şunlardır: Ṣarîḥu’n-naṣ fî beyâni’l-kelimâti’l-muḫtelefi fîhâ ʿan Ḥafṣ (Kahire 1346); Mecmûʿa mübâreke fî ṣalavâtin mebrûre ve edʿiyetin meʾs̱ûre ve aʿmâlin meşkûre (Kahire 1353); Ḳaṭfü’z-zehr min Nâẓımeti’z-zehr (Şâtıbî’nin eserinin şerhidir; İtḥâfü’l-berere içinde, Kahire 1354, s. 342-372); Fihristü’l-Mektebeti’l-Ezheriyye: el-Ḳurʾânü’l-kerîm ve ʿulûmuhû (Kahire 1371); Ürcûze fîmâ ḫâlefe fîhi’l-Kisâʾî Ḥafṣan (187 beyitlik bir manzumedir; Kahire 1371); Teẕkiretü’l-iḫvân bi-aḥkâmi rivâyeti Ḥafṣ b. Süleymân (Kahire, ts.; nşr. Nebîl Muhammed el-Cevherî, Tanta 1428/2007); İʿlâmü’l-iḫvân bi-eczâʾi’l-Ḳurʾân (nşr. Muhammed Abdurrahman eş-Şâgūl, Kahire 2005; nşr. Cemâleddin Muhammed Şeref, Tanta 1429/2007); İrşâdü’l-iḫvân ilâ şerḥi Mevridi’ẓ-ẓamʾân fî resmi ve żabṭi’l-Ḳurʾân (Muhammed b. Muhammed el-Harrâz eş-Şerîşî’nin eseri üzerine yazılmış bir şerhtir); el-Aḳvâlü’l-muʿribe ʿan maḳāṣıdi’ṭ-Ṭayyibe (İbnü’l-Cezerî’nin Ṭayyibetü’n-Neşr adlı eserinin şerhidir); İnşâdü’ş-şerîd min meʿâni’l-ḳaṣîd (eş-Şâṭıbiyye’nin ayrıntılı bir şerhidir); ʿUkkâzü’l-ḳārîʾ fî terâcimi şüyûḫi’l-meḳāriʾ; en-Nûrü’s-sâṭiʿ fî ḳırâʾati’l-İmâm Nâfiʿ (eserlerinin bir listesi için bk. Tal‘at, s. 16-37).

Neşir: Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî, Ḥırzü’l-emânî (eş-Şâṭıbiyye) (Kahire 1347, 1355); Muhammed Mekkî Nasr el-Cüreysî, Nihâyetü’l-ḳavli’l-müfîd fî ʿilmi’t-tecvîd (Kahire 1349, 2001, Ahmed Ali Hasan’la birlikte; Tanta 1430/2009, Cemâleddin Muhammed Şeref’le birlikte); İtḥâfü’l-berere bi’l-mütûni’l-ʿaşere (Kahire 1354) (kıraat, resmü’l-mushaf, tecvid ve âyet sayılarına dair Şâtıbî, İbnü’l-Cezerî, Mütevellî ve Cemzûrî’ye ait on manzumenin derlenmesiyle oluşmuştur); Süleyman b. Hüseyin el-Cemzûrî, Fetḥu’l-aḳfâl bi-şerḥi Tuḥfeti’l-eṭfâl (Kahire 1364, Fetḥu’r-raḥmân fî tecvîdi’l-Ḳurʾân adlı eseriyle birlikte; Kahire 1378); İbnü’l-Cezerî, Ṭayyibetü’n-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr (Kahire 1369), İbnü’l-Cezerî, en-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr (Kahire, ts. [el-Mektebetü’t-ticâriyyeti’l-kübrâ], 1976; Beyrut 1940, 1980); Ahmed b. Muhammed el-Bennâ ed-Dimyâtî, İtḥâfü fużalâʾi’l-beşer bi’l-ḳırâʾâti’l-erbaʿate ʿaşer (Kahire 1359); Ahmed b. Muhammed İbnü’l-Cezerî, Şerḥu Ṭayyibeti’n-neşr (Kahire 1369, 1397); Muhammed b. Ahmed el-Mütevellî, Fetḥu’l-mecîd fî ḳırâʾati Hamza min ṭarîḳı’l-Ḳaṣîd (Kahire 1374); Abdullah b. Es‘ad el-Yâfiî, ed-Dürrü’n-naẓîm bi-ḥavâṣṣi’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm (Kahire 1377); İbnü’l-Kāsıh, Sirâcü’l-ḳāriʾi’l-mübtedî ve tiẕkârü’l-muḳriʾi’l-müntehî fî şerḥi’ş-Şâṭıbiyye (Kahire 1398/1978); Hâlid el-Ezherî, el-Ḥavâşi’l-Ezheriyye fî ḥalli elfâẓi’l-Muḳaddimeti’l-Cezeriyye (Kahire, ts.); Ali b. Muhammed en-Nûrî, Ġays̱ü’n-nefʿ fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ (Kahire 1398, İbnü’l-Kāsıh’ın Sirâcü’l-ḳāriʾinin kenarında); Min künûzi’l-ʿAllâme Muḥammed b. Aḥmed eş-şehîr bi’l-Mütevellî (Mütevellî’nin Risâletü Ḥamza ve Risâletü Verş adlı eserleri ile Dabbâ‘ın Hidâyetü’l-mürîd adlı eseri birlikte bu adla basılmıştır, Âmir es-Seyyid Osman ile birlikte, Tanta 1428/2007). Dabbâ‘ ayrıca birçok eserin neşrine katkıda bulunmuştur.

Küveyt Vakıflar ve Din İşleri Bakanlığı, Dabbâ‘ın, tek çocuğu olan kızı Süreyyâ ed-Dabbâ‘da ve diğer bazı kimselerde bulunan matbu ve yazma eserlerinin bir kısmını el-İmtâʿ bi-cemʿi müʾellefâti faẓîleti’ş-şeyḫ el-ʿallâme ʿAlî Muḥammed eḍ-Ḍabbâʿ adıyla kitap haline getirmiştir (haz. Yâsir İbrâhim el-Mezrûî, Küveyt 1429/2008). Eserin I. cildinde, Aḥsenü’l-es̱er fî tercemeti imâmi’l-ḳurrâʾ ve’l-muḳriʾîn bi-Mıṣr’ı ve Dabbâ‘ın yazı işleri müdürlüğünü yaptığı Künûzü’l-furḳān dergisinde çıkan makalelerini içeren Tenvîrü’l-baṣar fî cemʿi kitâbâti ve maḳālâti şeyḫi’l-ḳurrâʾ bi-Mıṣr adlı iki esere yer verilmiş, diğer iki ciltte ise on altı eseri bir araya getirilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 297-299 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.