https://islamansiklopedisi.org.tr/cuseys-ed-deylemi
Muhadramûndan olup adı bazı kaynaklarda Cişnes ve Huşeyş olarak da geçmektedir. Ataları VI. yüzyılda, İran’ın kuzeyinde dağlık bir bölge olan Deylem’den gelip Yemen çevresine yerleşmişlerdir. Peygamberlik iddia edenlerden Esved el-Ansî’nin Yemen bölgesinde birçok karışıklık çıkarması, Hz. Peygamber’in Yemen valisi Şehr b. Bâzân’ı öldürerek karısını alması ve kısa bir süre çevrede hâkimiyet kurması üzerine Resûl-i Ekrem bölgenin ileri gelenlerine ve bu arada Deylemliler’in reislerinden olan Vebr b. Yuhannis ile Cüşeyş’e bir mektup gönderdi. Onlardan Esved el-Ansî’yi ortadan kaldırmalarını istedi. Bunun üzerine Cüşeyş ile Fîrûz ed-Deylemî ve diğer yöneticiler bir araya gelerek Esved’i nasıl öldüreceklerini planladılar. Eski vali Şehr’in eşi Âzâd’ın yardımıyla bir gece Esved el-Ansî’yi konağında öldürdüler. Bu hadise Hz. Peygamber’in vefatından bir gün veya bir gece önce meydana gelmiş (11/632), olayla ilgili haber Hz. Peygamber’in vefatından sonra Hz. Ebû Bekir’e ulaşmıştı.
Hz. Peygamber’in vefatı üzerine bölgede ikinci bir ridde olayı baş gösterdi. Bu defa Esved’in öldürülmesinde rolü olan Kays b. Mekşûh ayaklandı ve önceleri birlikte hareket ettiği Dâzeveyh, Fîrûz ed-Deylemî ve Cüşeyş ed-Deylemî’yi kendisi için tehlikeli görerek öldürmeyi planladı. Bir komplo ile Dâzeveyh’i öldürttü; ancak diğerleri durumu öğrenerek kurtuldular.
BİBLİYOGRAFYA
Taberî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), III, 187, 231-236, 323-324.
İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ġābe, I, 337; V, 438.
a.mlf., el-Kâmil, II, 338-341.
Zehebî, el-Müştebih, s. 265.
İbn Hacer, el-İṣâbe, I, 260-261.
J. Welhausen, İslâmın En Eski Tarihine Giriş (trc. Fikret Işıltan), İstanbul 1960, s. 3, 29, 31.
Bahriye Üçok, İslâmdan Dönenler ve Yalancı Peygamberler (Hicrî 7.-11. Yıllar), Ankara 1967, s. 38, 41-43, 45, 47.
Muhammed Hamîdullah, el-Ves̱âʾiḳu’s-siyâsiyye, Beyrut 1403/1983, s. 334-336, 342-343.
a.mlf., İslâm Peygamberi (Tuğ), I, 544-545.
Abdurrahman Abdülvâhid eş-Şücâ‘, el-Yemen fî ṣadri’l-İslâm, Dımaşk 1408/1987, s. 263, 271.
