CÜBBE

Türkçe’de cüppe şeklinde de söylenen Arapça cübbe İspanyolca’ya jupa, aljupa, İtalyanca’ya giuppa, giuppone ve Fransızca’ya jupe, jupon şekillerinde geçmiştir.

Arkası önünden biraz kısa, ayaklara kadar inen, kanatları birbiri üzerine kavuşturularak önü kapatılan, bol ve hafif bir elbisedir. Yakası dar ve dik, yumuşak yakadır; bugün hukukçuların mahkeme salonlarında görev sırasında giydikleri siyah cübbelerin yakası kırmızı çuha üzerine sırma işlemelidir. Halen üniversite öğretim üyelerinin törenlerde ve Diyanet İşleri başkanı ile imam, hatip ve vâizlerin görev sırasında giydikleri cübbeler genellikle işlemesiz ve bazıları da yakasızdır. Din görevlilerinin cübbeleri siyah veya beyaz, fildişi, öğretim üyelerininkiler ise üniversitelerinin seçtikleri renklerde yapılmaktadır.

Cübbenin kolu iki ayrı modelde gelişmiştir. Bugün kullanılan cübbe tiplerinin tamamında yenler bol ve geniş ağızlıdır. Osmanlı cübbelerinde ise omuzlardan itibaren bol başlayıp bileklere kadar daralarak inen kol tipi ile geniş yenli kol tipi birlikte kullanılmıştır. Cübbe her tip kumaştan yapılmakla beraber tercih edilenleri ipekli, yünlü, pamuklu ve ipek-pamuk karışımı kumaşlardır. Eski Türkler ve Osmanlı halkı genellikle kızıl kahverengi tabii renkli mor koyun yününden cübbe giymişler, yukarı tabaka ise kışlık olarak kaşmir, yazlık olarak da sof ve şâlî denilen kumaşları tercih etmişlerdir. Orta Asya’da kaba da (Ar. kabâ’) denilen Türkmen cübbeleri genellikle ipek-pamuk karışımı, mavi, erguvan, kırmızı ve yeşil çubuklu açık renk kumaşlardan, kadın cübbeleri ise çuha, kadife, ipekli, bazan da deriden yapılmıştır. Kadın cübbeleri hemen daima, erkek cübbeleri de nâdiren sırma ve ibrişimle işlenmiştir.

Abbâsî halifesi tarafından Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’e siyah cübbe giydirildiği bilinmektedir. Memlükler’de de kaba veya cübbenin üst elbisesi olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim bu devlette sultan, emîr ve askerler üst elbisesi olarak kırmızı, beyaz ve mavi renkte dar yenli kaba giyerlerdi. el-Melikü’l-Mansûr Kalavun kabanın yenini genişletmiş, oğlu ve halefi el-Melikü’l-Eşref Halîl kendi haseki ve memlüklerine sırmalı atlastan kabalar giydirmiştir. Memlükler’de cübbenin üzerine bazan kürklü ferace de giyilirdi (Uzunçarşılı, Medhal, s. 3, 331, 344, 457-458).

Osmanlılar’da cübbe en çok ilmiye sınıfı tarafından benimsenmiş, beyaz tülbentli sarıkla beraber ilim ve din adamlarının belirgin kıyafeti haline gelmiştir. Nitekim son dönemlerde yapılan huzur derslerinde çeşitli hediyelerle birlikte mukarrirlere siyah, muhataplara da mavi renkte cübbeler verilirdi (Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 219, 221). Osmanlılar’da Dîvân-ı Hümâyun çavuşları, solaklar ve yeniçeri çuhadarı gibi bazı görevliler de önleri daha kısa ve etek uçları kemere sokularak giyilen bir cübbe tipini kullanmışlardır. Daha çok zeybeklerin itibar ettiği bir cübbe çeşidi de “abdestlik” adını taşımaktadır. Bazı Arap ülkelerinde kadınların giydiği sırma işlemeli, genellikle kadife ve ipekliden yapılan cübbelerin kol ve etekleri geniş, vücut kısımları daha dardır.

Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 8. cildinde, 102-103 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.

FIKIH. Hz. Peygamber’in Tebük Gazvesi sırasında Şam (veya Rum) cübbesi giydiğine dair hadisler (Buhârî, “Ṣalât”, 7, “Libâs”, 10; Müslim, “Ṭahâret”, 77, 79, 81) ve bazı folklorik bilgiler, cübbenin Asr-ı saâdet’te de bugün Ortadoğu diye adlandırılan bölgedeki halkların ortak giysisi olduğunu göstermektedir. Hatta diğer bazı hadislere dayanarak (Müslim, “Îmân”, 268, 269; İbn Mâce, “Menâsik”, 4; Tirmizî, “Libâs”, 10) cübbenin, tarihin eski dönemlerinden beri bölge halkının kullanageldiği bir elbise türü olduğunu söylemek mümkündür. Halkın örfüne uyarak gerek nübüvvetten önce gerekse sonra cübbe giyen Hz. Peygamber’in bunu diğer elbiselerden üstün tuttuğuna dair herhangi bir bilgi yoktur. Aksine en sevdiği elbisenin, bugün cellâbe denilen bir çeşit gömlek (kamîs) olduğu rivayet edilmektedir (İbn Mâce, “Libâs”, 8; Ebû Dâvûd, “Libâs”, 3; Tirmizî, “Libâs”, 27). Kaynaklar, Hz. Peygamber’in günlük hayatta kullandıklarından başka sadece savaşa giderken giydiği üç özel cübbeye sahip olduğunu kaydeder. Savaşlardan birinde giydiği cübbesini şehid bir sahâbîyi kefenlemekte kullandığı da olmuştur (Nesâî, “Cenâʾiz”, 61).

Çeşitli rivayetlerden anlaşıldığına göre Hz. Peygamber’in cübbeleri genellikle keten, pamuklu ve yünlü kumaşlardandı. Bir defasında koyun yününden mâmul bir cübbe giymiş, ancak terlediğinde kötü koku yaydığı için bir daha giymemek üzere çıkarmıştır. Yakaları, cepleri ve yenleri dîbâc (bir çeşit ince ipekli kumaş, dîbâ) şeritlerle süslü cübbeler de giymiştir ki vefatından sonra bunlardan biri önce Hz. Âişe’nin, sonra da Hz. Esmâ’nın yanında muhafaza edilmiştir (Müslim, “Libâs”, 10). Ayrıca erkeklerin saf ipek elbiseler giymesini yasaklamakla birlikte Dûmetülcendel Hükümdarı Ükeydir’in gönderdiği ipek karışımı bir kumaştan (sündüs) mâmul bir cübbeyi giydiği de bilinmektedir (Buhârî, “Hibe”, 28; Müslim, “Feżâʾilü’ṣ-ṣaḥâbe”, 127; Tirmizî, “Libâs”, 3; Nesâî, “Zînet”, 88). Kendisine gelen ipek bir cübbeyi, satıp parasından faydalanması için Hz. Ömer’e vermesi (Buhârî, “ʿÎdeyn”, 1; Müslim, “Libâs”, 8, 20), ipek erkek elbiselerinin dinen alım satıma konu teşkil eden (mütekavvim) mal olduğunu ve dolayısıyla ticaretinin yapılabileceğini göstermektedir. Hz. Peygamber’in, giyeceklerde en sevdiği rengin beyaz olması ve ashabına da beyazı tavsiye etmesine karşılık (Ebû Dâvûd, “Ṭıb”, 14; “Libâs”, 13; Tirmizî, “Cenâʾiz”, 18), yeşil ve kırmızı gibi çeşitli renklerde cübbeler giydiği de rivayet edilmektedir (Belâzürî, I, 190; Diyarbekrî, II, 191).

Elbise eteklerinin kısa, yenlerinin ise dar tutulmasına dair umumi emirler cübbeler için de geçerlidir. Bizzat Hz. Peygamber’in, kollarını sıvayamayacak kadar dar yenli yünlü bir Şam cübbesi giydiği hadislerle sabittir (Buhârî, “Ṣalât”, 7, “Libâs”, 10; Müslim, “Ṭahâret”, 77, 79, 81). Hz. Peygamber’in cübbeli olmaya özen gösterdiğine veya ashabına bu yönde tavsiyede bulunduğuna dair kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanmamakla birlikte İslâm tarihi boyunca müslümanlar bütün vücudu örten kullanışlı bir dış giysi olması sebebiyle günlük hayatlarında ve özellikle namazlarda cübbeye önem vermişlerdir.

Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 8. cildinde, 103 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.