CUAYT, Muhammed Azîz

Tunus’ta doğdu. Lakabı bazı kaynaklarda Cuayyit ve Caît şeklinde de geçer. İlim ve siyaset ehli köklü bir aileye mensuptur. Müderris olan babası Yûsuf Cuayt, Tunus Beyi Muhammed Nâsır döneminde başvezirlik yapmıştır. İlk eğitimini aile içinde ve küttâbda alan Muhammed Azîz 1901’de Zeytûne Camii’nde tahsiline devam etti. Burada İbrâhim el-Mârginî, Sâlim Bûhâcib, Sâlih eş-Şerîf, Muhammed Hıdır Hüseyin, Muhammed Tayyib en-Neyfer, babası Yûsuf Cuayt, Muhammed b. Hammûde Cuayt ve Ömer b. Şeyh gibi âlimlerden ders okudu. 1907’de Zeytûne’de ders vermesine ve noterlik yapmasına imkân sağlayan diplomasını aldı; ertesi yıl aynı kurumda öğretim görevine başladı. Bir taraftan da Zeytûne’de ileri derecede öğrenim görmeye devam etti, ardından bu medresenin verdiği “tahsil” ve “âlimiyye” gibi diplomaları da elde etti. 1910’da ikinci dereceden ve ertesi yıl birinci dereceden müderrislik pâyesine yükseldi. 1913’te Zeytûne Kütüphanesi’nde mevcut kitapları düzenleyip kataloglama heyetine üye seçildi. 1914’te Sâdıkıyye Medresesi’ne müderris tayin edildi. 1919’da Mâlikî müftülüğüne getirildi, 1920’de noterlik mesleğini düzenlemekle ilgili komiteye üye seçildi. 1923’te Halak Camii’nde imamlık ve hatiplik görevini üstlendi. 1930 yılında Zeytûne eğitim ıslah heyetine girdi. 1935’te Zeytûne Medresesi’nde en yüksek müderrislik derecesi olan “üstat” mertebesiyle yüksek öğretimde ders vermeye başladı. 1940’ta Zeytûne Camii (el-Câmiu’l-a‘zam) ve müştemilâtının idaresine getirildi, 1942 yılına kadar bu görevi yürüttü. Cuayt bu dönemde Zeytûne’de hukuk bölümünü kurdu. 1943’te Divan Mahkemesi’nde (Yüksek Şer‘î Mahkeme) müftülükle görevlendirildi. 1944’te niyâbeten yürüttüğü şeyhülislâmlık (başmüftülük) görevine ertesi yıl asaleten tayin edilerek Tunus Mâlikî şeyhülislâmı oldu. Bu vazifesi esnasında şer‘î mahkemelerde kullanılmak üzere pek çok kanun mecmuası telif etti.

1947’de Adalet bakanı olan Muhammed Cuayt aynı zamanda meşihattaki görevini de sürdürdü. Bu sırada şer‘î kazâ sisteminin gelişmesi için büyük çaba harcadı. Mâlikî ve Hanefî mezheplerinin hükümlerinden ortak bir metin oluşturmak için şer‘î mahkeme hâkimleri, adlî mahkeme reisleri, müderrisler, mezhep müftüleri, avukatlar ve noterlerden kurulan heyete başkanlık yaptı. Bu çalışmanın sonunda ortaya çıkan metni düzenleyip bir uygulama kaynağı olarak hükümete teklif ettiyse de bu teklif bağımsızlık öncesinde kabul edilmedi. 1950’de Adalet bakanlığından istifa etti, şeyhülislâmlık görevini sürdürdü. 1956’da Tunus’un bağımsızlığını ilân etmesinden sonra şer‘iyye mahkemeleri kaldırılıp yargı sistemi tek çatı altında toplandı ve Cuayt’ın gayretleriyle meydana gelen Mecelletü’l-aḥkâmi’ş-şerʿiyye bu hususta temel dayanak kabul edildi (Muhammed b. İbrâhim Bûzügaybe, Ḥareketü taḳnîn, s. 279-280). Şer‘î mahkemelerin ve şeyhülislâmlık makamının ilga edilmesinden sonra Cuayt’ın da görevi sona erdi (1956). Ancak aynı yıl gerçekleştirilen yeni bir düzenlemeyle Tunus Cumhuriyeti’nin ilk müftüsü olarak göreve getirildi (1957). Zamanın devlet başkanı Habîb Burgiba ile arasında geçen, ramazanda iftar konusundaki bir ihtilâftan dolayı 1960’ta görevinden ayrıldı. Hayatının son yıllarını vaaz, irşad ve araştırma faaliyetleriyle geçirdi. 5 Ocak 1970’te Tunus’ta vefat etti. Oğlu Muhammed Kemâleddin Cuayt da (ö. 2012) Tunus müftülüğü yapmıştır.

Geniş ilmî birikimi ve açık fikirleriyle tanınan, fıkhî meseleleri mezhep taassubundan uzak bir şekilde ele alıp farklı mezheplerin kaynaklarından faydalanan Cuayt, Tunus’ta şer‘î hükümlerin kanunlaştırılmasında önemli rol oynamış, ayrıca sömürgeciliğe karşı tavrıyla dikkat çekmiştir. Muhammed b. İbrâhim Bûzügaybe tarafından kendisiyle ilgili şu eserler telif edilmiştir: eş-Şeyḫ Muḥammed el-ʿAzîz: Ḥayâtühû ve fıḳhühû (doktora tezi, 1993, Zeytûne Üniversitesi); ʿUlemâʾü’l-ıṣlâḥ ve’l-ictihâd fî Tûnis: eş-Şeyḫ Cuʿayṭ nemûẕecen (Tunus 2004); Şeyḫülislâm Muḥammed el-ʿAzîz Cuʿayṭ: Ḥayâtühû ve ıṣlâḥâtühû ve âs̱âruhû (Tunus 2010).

Eserleri. 1. İrşâdü’l-ümme ve minhâcü’l-eʾimme (Tunus 1398/1978, 1406/1986). 100’ü aşkın cuma hutbesinden oluşmaktadır. Özellikle son bölümde, Fransız sömürgeciliğine karşı halkı birliğe ve komşu Cezayir halkına destek olmaya çağıran hutbelere yer verilmiştir.

2. eṭ-Ṭarîḳatü’l-merżıyye fi’l-icrâʾâti’ş-şerʿiyye ʿalâ meẕhebi’l-Mâlikiyye. Zeytûne Medresesi’nde Şeriat ve Usûlüddin Bölümü’nde okuyan yüksek öğrenim talebeleri için kaleme alınmış olup Tunus kazâ sistemindeki uygulamaları konu edinmektedir. İkinci baskısında gözden geçirilen esere bazı ilâveler yapılmıştır (Tunus 1939, 1940; nşr. Muhammed Bûzügaybe, Tunus 2010).

3. Mecâlisü’l-ʿirfân ve mevâhibü’r-raḥmân (I-II, Tunus 1391-1393/1972-1973, 1409/1989; nşr. Muhammed Bûzügaybe, Tunus 2010). Yirmi meclisten oluşan eser, dönemin önemli âlimlerinin katılımıyla yapılan Buhârî ve Müslim hadisleriyle ilgili müzakereleri ihtiva etmektedir. Eserde hadislerin usul, tefsir ve nahiv yönünden değerlendirmesi de yer alır.

4. Mecelletü’l-murâfaʿâti’ş-şerʿiyye (Tunus 1948). Tunus’taki şer‘î mahkemelerde ahvâl-i şahsiyye ve gayri menkullerle ilgili ihtilâflara bakışı ve bunların çözüm yollarını içeren küçük hacimli bir çalışmadır.

5. Lâʾiḥatü Mecelleti’l-aḥkâmi’ş-şerʿiyye (Tunus 1948). Mâlikî ve Hanefî fıkhı çerçevesinde 2463 maddeden oluşan lâyihada şahıs hukuku ve gayri menkulle ilgili hükümler düzenlenmiştir. Modern dönemde Tunus’ta hukuk alanında yapılan en önemli çalışmalardan biri olan eser, mahkemelerin birleştirilmesinden önce ve sonra yürürlüğe konulan ahvâl-i şahsiyyeye ve gayri menkullere dair kanunların hazırlanmasında önemli bir kaynak teşkil eder (Abdürrezzâk Hammâmî, s. 533).

6. Fetâva’ş-Şeyḫ Cuʿayṭ (Kayrevan 1994). Muhammed b. İbrâhim Bûzügaybe tarafından derlenen eserin ilk bölümünde Cuayt’ın hayatına ve fetvaya bakışına dair bilgiler, ikinci bölümünde ise ibadetler, aile, muâmelât, âdâb ve sülûk ile yeni meselelerle ilgili fetvaları yer almaktadır (eser daha sonra yeniden gözden geçirilip neşredilmiştir: Fetâvâ şeyḫi’l-İslâm fî Tûnis Muḥammed el-ʿAzîz Cuʿayṭ ve ictihâdâtühû ve tercîḥâtühû, Beyrut 2005; Fetâvâ eş-Şeyḫ Muḥammed el-ʿAzîz Cuʿayṭ ve ictihâdâtühü’l-aṣliyye ve’l-ferʿiyye ve’l-maḳāṣıdiyye, Tunus 2010).

7. Menhecü’t-taḥḳīḳ ve’t-tavżîḥ li-ḥalli ġavâmiżi’t-Tenḳīḥ (I-II, Tunus 1340-1345; Kahire 1912). Şehâbeddin el-Karâfî’nin Şerḥu Tenḳīḥi’l-fuṣûl’üyle ilgili bir hâşiyedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 269-271 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.