CİRÂRÎ

4 Şâban 1322 (14 Ekim 1904) tarihinde Rabat’ta doğdu. Oğlu Abbas el-Cirârî’nin kaydettiği bu tarihi (et-Teʾlîf ve nehḍatühû, Abbas el-Cirârî’nin girişi, s. 6) İdrîs b. Mâhî Kaytûnî 1323, İbnü’l-Hâc es-Sülemî 1324 (Muʿcemü’l-maṭbûʿâti’l-Maġribiyye, s. 79; İsʿâfü’l-iḫvâni’r-râġıbîn, s. 398) olarak vermiştir. Abdürrahîm el-Kettânî ile Abdülazîz Bağdat’ın verdikleri 1331 yılı (el-Müfîd fî terâcimi’ş-şuʿarâʾ, s. 231; ondan naklen Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf; Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, bk. bibl.) yanlış olmalıdır. Cirârî ilk eğitimini bazı küttâblarda alıp Kur’an’ı hıfzettikten sonra Fas’ta Karaviyyîn Üniversitesi’nde tahsil gördü, devrin tanınmış âlimlerinden ders okudu ve icâzet aldı. Muhammed b. Tihâmî er-Raggây, Muhammed el-Medenî İbnü’l-Hüsnî, Muhammed b. Abdüsselâm es-Sâyih, Ebû Şuayb ed-Dükkâlî, Muhammed b. Arabî el-Alevî, Ahmed b. Me’mûn el-Belgaysî gibi âlimlerin derslerine girdi. 1937’de âlimiyye diplomasıyla mezun oldu. Hocalarından Dükkâlî, Sâyih ve Raggây’dan, ayrıca Abdülhay el-Kettânî, Ahmed Sekîrec, Abdülhafîz b. Muhammed Tâhir el-Fâsî’den icâzet aldı. Klasik öğrenimini coğrafya, mûsiki ve diğer bazı alanlardaki bilgilerle destekledi. 1920’de Mübârekiyye Zâviyesi’nde dört yıl öğretmenlik yaptıktan sonra özel Abbâsiyye Medresesi’ni açtı; müfredatını kendi hazırladığı bu okulun talebelerinden Cûku’s-sa‘y ve’l-fazîle adını verdiği bir tiyatro grubu oluşturdu ve 1928’de yazdığı tiyatro eseriyle ödül aldı. Selefî ve millî kurtuluş hareketleri içinde faal rol oynadı. 1930’da Fransız himaye yönetimi, Berberîler’i Araplar’dan ayırarak ülkenin bütünlüğünü bozmak ve onları hıristiyanlaştırmak için kendilerine İslâm hukuku yerine örfî hukuk özerkliği tanıyan yasayı (ez-Zahîrü’l-Berberî) çıkardığında buna karşı düzenlenen gösterilerde öne çıkan hatipler arasında yer aldı ve bu sebeple hapse atıldı. 1932’de Sanat Okulu, Yûsufiyye Lisesi gibi devlet okullarında hocalık yapmaya başladı. Bu yıllardan itibaren es-Saʿâde, el-Mevedde, el-Ḥaḳ, el-İrşâd, el-ʿAhdü’l-cedîd, el-Îmân, el-ʿİlm ve Cezayir’deki en-Necâḥ, el-Berḳ gibi dergi ve gazetelere yazılar yazdı. 1939’da Kral V. Muhammed tarafından kraliyet sarayında dârü’l-mahzen kâtipliğine tayin edildi ve ülkedeki Kur’an okulları, özel eğitim ve kızların eğitimi konularını teftişle görevlendirildi. Kraliyet ailesinin çocuklarının öğrenimi için 1942’de açılan el-Ma‘hedü’l-Mevlevî’de ders verdi. 1953’te V. Muhammed yurt dışına sürgüne gönderildiğinde Cirârî de sömürge yönetimine karşı tavrı sebebiyle görevinden alındı. Fas bağımsızlığa kavuştuktan (1956) sonra üst seviyede görev kabul etmedi, eğitim müfettişliği ve camide ders verme faaliyetini sürdürdü. Fas Radyosu kurulduğunda Kur’an okumak üzere tayin edilen ilk hâfız oldu; dinî programlar düzenledi, dinleyicilerin sorularını cevapladı. Eğitim ve kültür, telif, mushaf, tecvid, Kur’an sözlüğü komisyonlarında görev aldı. 1965’te Evkaf bakanının başkanlığındaki bir heyetle birlikte hac farîzasını yerine getirdi. Ülke içinde ve dışında birçok ilmî toplantıya katıldı. 26 Ocak 1983 tarihinde Rabat’ta vefat etti ve Makberetüşşühedâ’da defnedildi.

Cirârî, Fas Yazarlar Birliği, Rabat ve Selâ İlmî Meclisi ve Mağrib Âlimler Birliği gibi kurumlara üye idi. 1930’da hapisten çıktıktan sonra evinde açtığı, her cuma ikindiden sonra tanınmış âlim ve ediplerin konuşma yaptığı Cirârî Kulübü (en-Nâdi’l-Cirârî) kendi özel kütüphanesiyle (el-Hizânetü’l-Abbâsiyye) bir bütünlük arzederek çağdaş Fas edebiyat ve kültürünün gelişmesine önemli katkılar sağladı. Vefatından sonra tanınmış bir akademisyen olan oğlu Abbas el-Cirârî’nin yönettiği bu kulüp onun eserlerini yayımlamayı ve kendisiyle ilgili araştırmalar yapmayı üstlenmiş, kuruluşunun 80. yıl dönümü münasebetiyle Fas ve İslâm dünyasında düşünce ve edebiyat araştırmalarını teşvik ve geliştirmek amacıyla iki yılda bir verilmek üzere 2009 yılında Câizetü Abdillâh el-Cirârî fi’l-fikr ve’l-edeb adıyla bir ödül vermeye başlamıştır.

Eserleri. Dinî ilimler yanında tarih, biyografi, hâtırat, seyahatnâme, dil ve edebiyat, eğitim, tiyatro gibi konularda çoğu yazma halinde bulunan yetmiş kadar eser kaleme alan Cirârî’nin eserlerinden basılmayanlar oğlu Abbas el-Cirârî’ye intikal eden kütüphanesinde olup en-Nâdi’l-Cirârî tarafından neşredilmektedir.

1. Dürûsü’t-târîḫi’l-Maġribî (I-V, Rabat 1354-1365/1935-1946; Beyrut 1369).

2. Min Aʿlâmi’l-fikri’l-muʿâṣır bi’l-ʿUdveteyn er-Rabâṭ ve Selâ (I-II, Rabat 1391/1971). Mukaddime mahiyetindeki I. ciltte Fas’ta eğitim ve öğretim tarihi, Kur’an öğretimi, kızların eğitimi, öğretim müfredatı, klasik medreseler ve okutulan kitaplar, sömürgecilik ve sonrası eğitim kurumları, mescidlerin eğitimdeki rolü gibi konular ele alınmıştır. II. ciltte XIV. (XX.) yüzyılda Rabat ve Selâ şehirlerinde yetişmiş 248 âlim, edip ve mutasavvıfın biyografisine yer verilmiştir.

3. et-Teʾlîf ve nehḍatühû bi’l-Maġrib fi’l-ḳarni’l-ʿişrîn (Rabat 1406/1985). XX. yüzyılda Fas’ta yetişen eser sahibi âlim ve ediplerin biyografileri ile birlikte kitaplarının kısaca tanıtılıp değerlendirildiği eserde müellifin hocaları, akranları ve genç nesilden 180 kişiye yer verilmiştir.

4. Şaḫṣiyyât Maġribiyye. Bu seri altında şu eserler basılmıştır: el-Muḥaddis̱ü’l-ḥâfıẓ Ebû Şuʿayb ed-Dükkâlî (Dârülbeyzâ 1396/1976), el-Ḥâfıẓü’l-vâʿiye Muḥammed el-Medenî İbnü’l-Ḥüsnî (Dârülbeyzâ 1397/1977), Şeyḫu’l-cemâʿa el-ʿallâme Muḥammed el-Mekkî el-Betâvirî (Dârülbeyzâ 1398/1978), eş-Şeyḫu’l-mübdiʾ Muḥammed b. ʿAbdisselâm es-Sâyiḥ (Dârülbeyzâ 1399/1979), Şeyḫu’l-cemâʿa el-ʿallâme Ebû İsḥâḳ et-Tâdilî er-Rabâṭî (Dârülbeyzâ 1400/1980), el-ʿAllâme er-riyâżî Muḥammed el-Mehdî Metcinûş (Dârülbeyzâ 1402/1982).

5. Raḥalât. Cirârî’nin 1934-1956 yılları arasında yaptığı sekiz seyahate ait müşahedelerinin anlatıldığı eserlerdir: ʿAşeretü eyyâm fî Merrâküş (nşr. Abdülmecîd Bincilâlî, Rabat 1423/2002), er-Riḥletü’s-Settâtiyye (nşr. Mustafa el-Cevherî, Rabat 1425/2005), er-Riḥletü’r-rebîʿiyye ilâ ʿâṣımeti Fâs el-ʿaliyye (nşr. Abdülmecîd Bincilâlî, Rabat 2007), er-Riḥletü’l-Lîbiyye (nşr. Abdülmecîd Bincilâlî, Rabat 2009), Nüzhetü’l-iḳtibâs min ḫamseti eyyâm fî Fâs, Ḳurretü’l-ʿuyûn min sebʿati eyyâm fî Miknâseti’z-zeytûn ve câretihâ Zerhûn, Cevle fî Vücde, Riḥletî eṣ-ṣayfiyye.

Cirârî’nin bir kısmı basılan diğer bazı eserleri de şunlardır: Naḳdü’n-naḳd limâ iḥtevâ ʿaleyhi’d-dürrü’l-munaẓẓam mine’l-ḥal ve’l-ʿaḳd (Rabat 1350/1932), el-Ḳavlü’l-muḥattem fî lebsi’l-ḫâtem (Rabat 1350/1932), Ẕikreyâti’l-müʾmin: Muḥârebetü bidaʿ (Rabat 1352), el-Ġāye min refʿi’r-râye (Fas bayrağı ve tarihiyle ilgilidir; Rabat 1372/1953), Ṣafḥatün min ṣafaḥâti’l-mâżî li’l-Kütle ve tecellîhâ fi’l-müṭâlabe bi’l-istiḳlâl sene 1944 (Dârülbeyzâ 1377/1958), Teḳaddümü’l-ʿArab fi’l-ʿulûm ve’ṣ-ṣınâʿât ve üstâẕiyyetühüm li-Erûbâ (Kahire 1381/1961), Şeẕerât târîḫiyye min 1900 ilâ 1950 (Dârülbeyzâ 1396/1976), el-Mûsîḳā ve’ş-şebâb (Dârülbeyzâ 1396/1976), Varaḳāt fî evliyâʾi’r-Rabâṭ ve mesâcidihî ve zevâyâhû (Dârülbeyzâ 1398/1978), Mütʿatü’l-muḳriʾîn fî tecvîdi’l-Ḳurʾâni’l-mübîn (Dârülbeyzâ 1401/1981), Hâẕihî müẕekkirâtî (nşr. Mustafa el-Cevherî, I-III, Rabat 2013), Şuʿarâʾü’l-Maġribi’l-aḳṣâ ve üdebâʾühü’l-muʿâṣırûn (Min muḫtâri’ş-şiʿri’l-Maġribî el-muʿâṣır, nşr. Saîd el-Fâzılî, yüksek lisans tezi, 1992, V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi), el-Mecâlisü’l-edebiyye (nşr. Âişe Nevâyir, V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi, Rabat 1990), Ḥayâtü baṭali’t-taḥrîr Muḥammed el-Ḫâmis (Târîḫu nehḍatine’l-ḥadîs̱e; el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 6912), Ramażân fî işrâkihî ve envârih (1958 yılı ramazanında radyoda yaptığı konuşmaları içerir), Muḥâḍarât fi’t-tefsîr (1959 yılı ramazanındaki radyo konuşmalarını içerir), Kitâbât ḥavle’l-muṣḥaf, el-Muʿcemü’l-Ḳurʾânî (müellif bununla ilgili tâ, hâ, zâl, sâd, dâd, he, vâv ve yâ harflerini hazırlamış olup Evkaf Bakanlığı diğer harfleri de başka müelliflere tamamlatmıştır), Mecmûʿatü fetâvâ (İṭlâʿu’l-ḳārî ʿalâ fetâva’l-Cirârî), İḫtiṣâru Ceẕveti’l-muḳtebis, Ravżatü’l-maḳāl (Sevâniḥu’l-ḳalem, I-III, gazete ve dergilerde yayımlanmış yazılarını içerir) (eserlerinin bir listesi için bk. et-Teʾlif ve nehḍatühû, s. 9-16).

Cirârî hakkında yapılan bazı çalışmalar şunlardır: ʿAhdü’l-vefâʾ: Teʾbînü faḳīdi’d-dîn ve’l-ʿilm ve’l-vaṭaniyye ʿAbdillâh b. ʿAbbâs el-Cirârî (Dârülbeyzâ 1404/1983); Abbas el-Cirârî, el-ʿÂlimü’l-mücâhid ʿAbdullāh b. ʿAbbâs el-Cirârî (Dârülbeyzâ 1405/1985); Mustafa el-Cevherî, ʿAbdullāh b. ʿAbbâs el-Cirârî el-edîb (Rabat 1995); el-Vaṭaniyyü’l-mücâhid el-ʿallâme ʿAbdullāh el-Cirârî (nşr. Mustafa el-Cevherî, Rabat 1999); Abdülmecîd Bincilâlî, Muḳārebe dirâsiyye li-raḥalâti ʿAbdillâh el-Cirârî (Rabat 1421/2001); Abdullah Ecdîre, Ḳırâʾe terbeviyye fi’l-fikri’t-terbevî el-Maġribî el-ḥadîs̱ min ḫilâli kitâbâti’l-ʿAllâme ʿAbdillâh el-Cirârî ve mümâresetihi’t-terbeviyye; Ömer Eb‘azîz, el-İctihâdü’l-İslâmî fî meyâdîni’t-terbeviyye ve’t-taʿlîm: Fikru ʿAbdillâh el-Cirârî nemûẕecen; Halîl Bûşerî, Merâkizü’t-tes̱ḳīf ve muḳavvimâtü’s̱-s̱eḳāfe min ḫilâli kitâbi et-Teʾlîf ve nehḍatühû bi’l-Maġrib fi’l-ḳarni’l-ʿişrîn; Hârûş Heniyye, İtticâhâtü’t-teʾlîfi’l-edebî ve’l-fikrî min ḫilâli kitâbi et-Teʾlîf ve nehḍatühû bi’l-Maġrib fi’l-ḳarni’l-ʿişrîn.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 263-265 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.