CEVÂHİRÜ’l-EBRÂR

III. Murad’a (1574-1595) takdim edilmek üzere kaleme alınan eserin tam adı Cevâhirü’l-ebrâr min emvâci’l-bihâr’dır. Müellif eserin mukaddimesinde kendi künyesini Sultân Ahmed b. Mevlânâ Mahmûd b. Sultân Hacı Şâh el-Kureşî sümme’l-İskenderî el-Mâverâünnehrî eş-şehîr bi-Hazînî şeklinde kaydetmiştir. Kaynaklarda eser ve müellifi hakkında bilgi yoktur. Ancak Cevâhirü’l-ebrâr’ın muhtevasından, Hazînî’nin Orta Asya’da tasavvuf hareketinin çok etkili olduğu bir dönemde yetiştiği, daha on iki yaşlarında iken yaşadığı bir cezbe halinden sonra Yesevî şeyhlerinden Seyyid Mansûr Kaşıktırâş’a intisap ettiği, evliya menkıbelerini severek okuduğu, on dokuz yaşında sülûkünü tamamlayarak icâzet aldığı anlaşılmaktadır. Daha sonra şeyhinden menâkıbnâme yazma izni aldığını söyleyen Hazînî Mâverâünnehir bölgesinden ayrılıp II. Selim devrinde İstanbul’a gelmiş, III. Murad devrinde mutasavvıflara verilen değeri görünce padişaha takdim etmek üzere eserini kaleme almıştır.

Cevâhirü’l-ebrâr, Orta Asya Türk dünyasının en büyük velîsi Ahmed Yesevî’nin hayatı, şahsiyeti ve menkıbeleriyle kurucusu olduğu Yeseviyye tarikatının tarihi, âdâb ve erkânı hakkında en eski ve orijinal bilgileri ihtiva eder. Bilinen tek yazma nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (TY, nr. 3893) bulunan eser, Mahmûd b. Hasan b. Şeyhî en-Nakşibendî tarafından Rebîülevvel 1002 (Aralık 1593) tarihinde istinsah edilmiştir. Muhtemelen oldukça yıpranmış bir durumda olduğundan sonradan varakların çerçeve kısmı kesilerek metin kısmı çıkarılmış ve hazırlanan başka bir çerçeveye yerleştirilerek yeniden ciltlenmiştir. Bu işlem sırasında varakların sırası yer yer karıştırılmış, eseri keşfeden M. Fuad Köprülü varaklara sayfa numarası vermiştir. 342 sayfadan meydana gelen Cevâhirü’l-ebrâr’ın 222. sayfaya kadar olan kısmı Türkçe, devamı Farsça’dır.

M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı kitabının Ahmed Yesevî’nin hayatı ve Yeseviyye tarikatı ile ilgili bölümünü, önemini özellikle vurguladığı bu eserdeki bilgiler çerçevesinde ele almıştır. Köprülü’nün adı geçen eserinin ilk basımı sırasında (İstanbul 1919) Hâlis Efendi Kütüphanesi’nde bulunan Cevâhirü’l-ebrâr, daha sonra bu kütüphane ile birlikte İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ne intikal etmiştir. Köprülü’nün vefatından sonra eserinin 3. basımına (Ankara 1976) yapılan dipnot ilâvelerinde Cevâhirü’l-ebrâr’ın yanlış olarak Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunduğunun belirtilmesi (s. 368) esere ulaşılmasını imkânsız kılmış, bunun sonucu olarak da Ahmed Yesevî ve Yeseviyye hakkında çalışma yapan bütün araştırmacılar Köprülü’nün verdiği bilgilerle yetinmek zorunda kalmışlardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 432 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.