ÇEHÂR MAKĀLE

Asıl adı Mecmaʿu’n-nevâdir olan eser dört bölümden (makale) meydana geldiği için Çehâr Maḳāle adıyla tanınmıştır. Müellif önsözden sonra sırasıyla kâtiplik, şairlik, müneccimlik (astroloji) ve tıp meslekleri hakkında bilgi verir. Her mesleğin en seçkin ve tanınmış mensuplarıyla veya bu mesleklerle ilgili bir hikâye anlatır. Eserde anlatılan hikâyelerin sayısı kırkı bulur.

Müellif önsözde, Çehâr Maḳāle’yi Gurlular’dan Ebü’l-Hasan Hüsâmeddin adlı bir şehzade için yazdığını belirttikten sonra varlıkları, var olmalarını başkasına (Tanrı’ya) borçlu olanlarla borçlu olmayan (Tanrı) olmak üzere ikiye ayırır ve kâinatın yaratılmasını anlatır.

Birinci makalede kâtiplik ve nitelikleri yer alır. Kâtibin bütün edebiyat sanatlarını ve döneminin geçerli bütün ilimlerini bilmesi, ünlü kâtiplerin yazıları hakkında bilgi sahibi olması gerektiği ifade edildikten sonra İskâfî ve İsmâil b. Abbâd er-Râzî gibi ünlü kâtiplerin başından geçenlerle ilgili hikâyeler anlatılır.

İkinci makalede önce şiir ve şairlikle ilgili bilgiler verildikten sonra şiirin insanlar üzerindeki etkisi, özellikle hükümdarların adlarının zaman içinde unutulmamasını sağlama konusundaki önemi belirtilir. Örnek olarak da Ahmed b. Abdullah-ı Hucestânî’nin Hanzale-i Bâdgīsî’nin iki beytinin etkisiyle nasıl seyislikten kurtulup ünlü bir kişi olduğu, Sâmânoğulları hükümdarlarının adlarının ise Rûdekî, Ebü’l-Abbas er-Rebincenî ve Ebü’l-Mesel-i Buhârî gibi şairler sayesinde yaşadığı anlatılır. Bu arada Rûdekî, Ferruhî-yi Sîstânî, Firdevsî, Selçuklular’dan Alparslan’ın şiire tutkusu olan oğlu Doğanşah’ın etrafında bulunan şair Emîr Abdullah-ı Karşî ve Ebû Bekr-i Ezrakī ve Hakîkî’den bahsedilir.

Üçüncü makale astrolojiye ayrılmıştır. Öteki bölümlerde olduğu gibi burada da Bîrûnî’nin Kitâbü’t-Tefhîm li-evâʾili ṣınâʿati’t-tencîm adlı eserinden faydalanılarak bu ilme dair bilgi verilmiştir. Kindî ve Bîrûnî’nin olayları önceden haber vermeleri, Ömer Hayyâm’ın da ölümünden önce ve öldükten sonra bahar rüzgârlarının mezarı üzerine çiçek saçmalarını istemesi ve onun bu isteğinin öldükten sonra gerçekleşmesi anlatılmıştır.

Dördüncü makalede tıp ilminin tarifi yapıldıktan sonra tabiplerin nitelikleri ve ünlü tabiplerle ilgili olaylar anlatılır. Tabibin, çoğu eski Grek’ten gelen tıp kitaplarından haberdar olması yanında sağlam bir dinî inancının da bulunması gerektiği ifade edilir. Ünlü Süryânî tabip Buhtîşû‘un Me’mûn’un ishal olan yakınlarından birini, Ebû Bekir er-Râzî’nin Sâmânîler’den Mansûr b. Nûh’un çıbanını, İbn Sînâ’nın bir aşk hastasını elini nabzına koymak suretiyle nasıl iyileştirdiği anlatılır.

Çehâr Maḳāle, İslâmî dönem İran şiiri ve ilim hayatı hakkında yazılan eserler arasında günümüze kadar gelenlerin en önemlisidir. Özellikle İran’ın ünlü şairi Firdevsî ve Ömer Hayyâm hakkındaki bazı bilgileri bu esere borçluyuz. Bu niteliğiyle eser aynı zamanda İran edebiyatının en eski tezkirelerinden biri sayılır. Ancak eserde, Nizâmî-i Arûzî’nin bizzat yaşadığı olaylar hakkında verdiği bilgiler de dahil bazı tarih yanlışlıklarına rastlanılır. Mesleklerin tanıtımında oldukça ağdalı bir dil kullanıldığı halde hikâyelerde daha sade bir ifadeye yer verilir. Nizâmî’nin bu eserini Avfî Lübâbü’l-elbâb, İbn İsfendiyâr Târîḫ-i Sîstân, Hamdullah Müstevfî Târîḫ-i Güzîde, Abdurrahman-ı Câmî Silsiletü’ẕ-ẕeheb, Gaffârî Nigâristân, Kâtib Çelebi Keşfü’ẓ-ẓunûn adlı eserlerinde zikretmişlerdir.

Çehâr Maḳāle’nin şimdilik bilinen yirmi sekiz yazma nüshası arasında en eskisi Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’ndeki nüsha olup (nr. 1954), 835’te (1431) istinsah edilmiştir. Çehâr Maḳāle’nin ilk ilmî neşri İranlı bilgin Muhammed Kazvînî tarafından yapılmıştır (Leyden-London 1910; Berlin 1345/1927); son olarak da Muhammed Muîn birtakım düzeltme ve açıklamalarla birlikte eserin yeni bir baskısını yapmıştır (Tahran 1334 hş.; diğer baskıları için bk. Hânbâbâ, I, 1127).

Tercümeleri. Çehâr Maḳāle E. G. Browne tarafından daha önceki baskılardan faydalanılmak suretiyle ilk defa İngilizce’ye çevrilmiştir (“The Chahár Maqála [Four Discourses] of Niẓámí-i-‘Arúḍí-i-Samarqand”, JRAS, XXXI, Temmuz ve Kasım 1899, s. 613-663, 757-845; bu tercüme sonradan aynı tarihte ayrı olarak da bastırılmıştır [Hertford 1899]). Ancak E. G. Browne, sonradan Muhammed Kazvînî tarafından yayımlanan metinden faydalanarak tercümesini gözden geçirip Revised Translation of the Chahár Maqála (“Four Discourses”) of Niẓámí-i-‘Arúḍí of Samarqand adıyla yeniden bastırmıştır (London 1921). Çehâr Maḳāle’yi Ahmed Hasan Sevânî Urduca’ya (Delhi, ts.), Abdülvehhâb Azzâm ve Yahyâ el-Haşşâb Arapça’ya (Kahire 1368/1949), S. I. Baevskii ve A. N. Vorozheikina Rusça’ya (Moskova 1963), Isabelle de Gastines Fransızca’ya (Paris 1968), Vercellin İtalyanca’ya (“Le Čahār Maqālè di Neẓāmī ʿArūżī”, Studi Iranica, Roma 1977, s. 111-171), Muhammed b. Tâvît Farsça metniyle birlikte Arapça’ya (Rabat 1403/1982) çevirmiştir. Eserin sadece tıpla ilgili olan bölümünü de Abdülbaki Gölpınarlı Tıb İlmi ve Meşhur Hekimlerin Mahareti adı ile Türkçe’ye tercüme etmiştir (İstanbul 1936).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 8. cildinde, 248-249 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.