CANBOLAT el-EŞREFÎ

1461 yılında doğduğu tahmin edilmektedir. Emîr Yeşbek’in Çerkez asıllı memlükü olup onun yanında bir müddet kaldı ve bu sırada Kur’an’ı ezberledi. Daha sonra Yeşbek tarafından diğer memlüklerle birlikte Sultan Kayıtbay’a takdim edildi. Canbolat’ı satın alarak askerî eğitime tâbi tutan Kayıtbay onu âzat etti. Hükümdarın muhafızları arasına katılan Canbolat haseki olarak görev yaptığı sırada birkaç defa hac kervanını Hicaz’a götürüp getirdi. Bir müddet sonra “emîr-i aşere” rütbesine yükseltildi (894/1489). Bu rütbede iken Kâbe örtüsünü taşıyan kafileye emirlik yaptı ve hankah nâzırlığı görevlerini üstlendi. 1496’da emîr-i tablhâne oldu ve Osmanlı ülkesine elçi olarak gönderildi. Kendisine Memlük Devleti için hayatî ehemmiyeti olan memlük satın alma görevi verildi. Ardından “emîr-i mie” rütbesine yükseldi. Kayıtbay’ın ölümüne kadar Memlükler’in en yüksek askerî rütbesi olan bu rütbesini korudu. Kayıtbay’ın oğlu el-Melikü’n-Nâsır Muhammed’in saltanatı sırasında devâdâr-ı kebîr, bir müddet sonra da Halep nâibi oldu.

el-Melikü’z-Zâhir Kansu Gavri Canbolat’ı önce Şam (Suriye) nâibliği, ardından da Mısır ülkesi atabekü’l-asâkirliği görevine getirdi. Böylece Canbolat Memlük Devleti’nde sultanlıktan sonraki en yüksek makama kadar çıkmış oldu. Tomanbay’ın isyanı sırasında Kansu Gavri âsilerle baş edemeyeceğini anlayarak gizlice Kal‘atülcebel’den inip saklanınca Mısır iki gün sultansız kaldı. Bunun üzerine 2 Zilhicce 905’te (29 Haziran 1500) ümerâ ve askerler kaleye çıkarak kimi sultan yapacaklarını müzakere ettiler. İsyanın elebaşısı olan Emîr Tomanbay sultan olmak istediği halde Canbolat’tan ve emîr-i silâh Tenibek’ten çekindiği için bu arzusunu açığa vurmaya cesaret edemedi; askerlerin muhalefetine rağmen Canbolat’ın sultan olmasında ısrar etti. Halife Müstemsik-Billâh ve dört mezhebin başkadılarının da onayı ile el-Melikü’z-Zâhir Kansu tahttan indirildi, yerine el-Melikü’l-Eşref lakabıyla Canbolat sultan ilân edildi.

Canbolat’ın saltanatının ilk günlerinden itibaren başlayan karışıklıklar bir türlü yatışmadı. Canbolat sultan olduğu sırada isyan halinde bulunan Şam nâibi Kasrûh’a haberci göndererek kendisini atabekü’l-asâkir olarak Kahire’ye davet etti. Ancak Kasrûh isyanını sürdürdü. Öte yandan Mısır’daki askerlere cülûs bahşişi verebilmek için Canbolat müslüman, hıristiyan, yahudi, tüccar, devlet görevlisi ayırımı yapmadan herkesten zorla para toplamaya başladı. Bir taraftan da Kasrûh’un isyanını bastırmak maksadıyla Tomanbay’a vezirlik, üstâdüddârlık, devâdâr-ı kebîrlik ve emîr-i silâhlık gibi önemli görevler verdi. Böylece Canbolat’tan daha güçlü duruma gelen Tomanbay sultandan yana görünüyor, ancak bir türlü Kasrûh’un üzerine yürümüyordu. Nihayet kalabalık bir ordu ile Kasım 1500’de Suriye’ye doğru yola çıktı, Dımaşk’a varınca da ilk işi kendisini sultan ilân etmek oldu. Canbolat bu haberi duyunca Suriye’deki emîrlerin görevlerine son verdi ve evlerini yağmalattı. Ayrıca Mısır’daki kumandan ve askerleri kendi lehine kazanmak için her türlü çareye başvurdu. Kaleyi ve şehri savunmak için bütün tedbirleri aldı.

Tomanbay 906 yılının Cemâziyelâhir başlarında (Aralık 1500) Dımaşk’tan çıktı ve 2 Ocak 1501’de Kahire’ye girerek kaleyi kuşattı. Bir hafta süren kuşatmadan sonra kale zaptedilip Canbolat yakalandı (18 Cemâziyelâhir / 9 Ocak). Buradan İskenderiye’ye gönderilerek hapsedildi ve daha sonra Tomanbay’ın emriyle boğularak öldürüldü (23 Şubat 1501). Cesedi yaklaşık bir ay sonra Sultan Kayıtbay’ın türbesine gömüldü; oradan da kendisi için yaptırmış olduğu Babünnasr’ın karşısındaki türbeye nakledildi. Aynı yerdeki Canbolat Medresesi de onun tarafından inşa ettirilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 143-144 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.