CÂMİU’l-ULÛM

Ḥadâʾiḳu’l-envâr fî ḥaḳāʾiḳi’l-esrâr adıyla da tanınan ve müellifin yaşadığı dönemdeki ilimlerin tanımını, tasnifini ve bu ilimlerin konularıyla ilgili çeşitli bilgileri ihtiva eden eser (telifi 574/1178), Hârizmşahlar’dan Alâeddin Tekiş’e ithaf edilmiştir. Müellifin, kendi dönemine kadar bu alanda yazılmış olan Câbir b. Hayyân’ın Kitâbü’l-Ḥudûd, Hârizmî’nin Mefâtîḥu’l-ʿulûm, Fârâbî’nin İḥṣâʾü’l-ʿulûm, Resâʾilü İḫvâni’ṣ-Ṣafâ ve İbn Sînâ’nın Risâle fi’l-ḥudûd gibi temel eserleri gördüğü şüphesizdir. Fakat Râzî, sistematik bir ilimler tasnifi yapmak yerine sadece ilimlerin adlarını zikredip mahiyet ve muhtevalarını tanıtmakla yetinmiştir. Eserin bazı nüshalarında (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3832) kırk ilmin adı yer almaktadır. Bazı kaynaklar, kitabın altmış ilim ihtiva ettiğini ve bu sebeple Sittînî adıyla anıldığını kaydediyorsa da (bk. Safâ, II, 1016) böyle bir nüshanın mevcudiyeti tesbit edilememiştir.

Câmiʿu’l-ʿulûm’un 866’da (1461-62) Dımaşk’ta istinsah edilen ve 246 varak olan Süleymaniye nüshasında kırk ilim şöyle sıralanmaktadır: Kelâm, fıkıh usulü, cedel, hilâfiyat, ilmü’l-mezheb, ilmü’l-ferâiz, ilmü’l-vesâyâ, tefsir, delâilü’l-i‘câz, kıraat, hadis, esâmi’r-ricâl, tarih, megāzî, nahiv, sarf, ilmü’l-iştikāk, ilmü’l-emsâl, ilmü’l-kavâfî, ilmü’l-arûz, ilmü bedâyii’ş-şi‘r, ilmü’l-beyân, mantık, ilmü’t-tabîiyyât, ilmü’t-ta‘bîr, ilmü’l-firâse, tıp, ilmü’t-teşrîh, ilmü’s-saydele, ilmü’l-havâs, ilmü’l-iksîr, ilmü’l-cevâhir, ilmü’t-tılesmât, ilmü’l-filâha, ilmü kal‘i’l-âsâr, ilmü’l-buzât, hendese, ilmü’l-baytara, ilmü’l-mesâha, ilmü cerri’l-eskāl. Eserde bu ilimler dolayısıyla bazı tarihî bilgiler verilmekte ve kıssalar anlatılmaktadır. Fahreddin er-Râzî’nin bu tasnifi, aynı dönemde yaşayan Sekkâkî’nin Miftâḥu’l-ʿulûm adlı eserinden ayrı bir nitelik taşır.

Câmiʿu’l-ʿulûm Bombay (1323) ve Tahran’da (1346 hş.) basılmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 134 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.