https://islamansiklopedisi.org.tr/bilgrami-evhaduddin
1193 (1779) yılında Hindistan’ın kuzeyindeki Uttar Pradeş eyaletinin Bilgram şehrinde doğdu. İlk eğitimini babası Kadı Ali Ahmed’den aldıktan sonra Şeyh Muhammed Eslem el-Ferşevî el-Bilgrâmî ile birlikte dönemin ilim merkezi Kalküta’ya giderek buradaki âlimlerden ders aldı, özellikle Arap ve Fars edebiyatına ilgi duydu. Ardından Hindistan’a geçip çeşitli şehirlerdeki âlimlerden faydalandı. Bunlar arasında Haydar Ali b. İnâye Ali el-Hüseynî et-Tûnekî ve Ahmed Arab b. Muhammed el-Yemenî eş-Şirvânî’nin adları anılır. Daha sonra Arap dili ve edebiyatının inceliklerini öğrenmek amacıyla Arap yarımadasına gitti ve uzun zaman orada kaldı. Hindistan’a dönünce Leknev’de kurulan matbaada hocası Ahmed eş-Şirvânî ile beraber Arapça kitaplar neşretti ve matbaaya müdür tayin edildi. Bir yandan basılacak kitapları toplarken bir yandan da kitap telifi ve öğrenci yetiştirmekle meşgul oldu. Evi âlim, edip ve düşünürlerin edebiyat ve dil meselelerini tartıştığı buluşma yeri haline geldi. Öğrencileri arasında Kadı Beşîrüddin b. Kerîmüddin el-Osmânî el-Kınnevcî, Muhammed Beşîr es-Sehsevânî, Cemîl Ahmed b. Eslem el-Bilgrâmî’nin adı geçer. Arap dili ve belâgatına hâkimiyeti, yazılarında bedî‘ ve beyan sanatlarını başarıyla kullandığı sıkça dile getirilir. Hocası, Ḥadîḳatü’l-efrâḥ ve Nefḥatü’l-Yemen adlı eserlerin müellifi Ahmed eş-Şirvânî de onun bu özelliğine dikkat çekmiştir. Abdülhay el-Hasenî, Bilgrâmî’nin ölüm tarihini Teẕkiretü’n-nübelâʾdan naklen 1250 (1834) olarak vermekte (Nüzhetü’l-ḫavâṭır, VII, 930; bundan naklen bk. Sıddîkī, I, 19; II, 287), Muhammed Eslem el-Islâhî kaynak zikretmeden 1262 (1846) tarihini kaydetmektedir. Ancak Nefâʾisü’l-luġāt adlı eserini 1253’te (1837) tamamladığına göre vefatı da bu tarihte veya daha sonra olmalıdır. Nitekim M. H. Razvî ve M. H. Kayser de (Qaisar) bu şekilde kaydeder. Bilgrâmî aynı zamanda şiir yazmış olup bir divanda toplanmayan bu şiirler eserlerinde dağınık şekilde mevcuttur. Klasik Arap şiirine hayranlık duymuş, şiirlerinde şekil ve mâna bakımından eski üslûbu benimsemiştir. Daha çok Hindistan’da yaşamış olmasına rağmen yazdığı şiirlerde Arap yarımadasındaki çöl tasvirlerine ve Arap kadınının tasvirine benzer teşbih ve istiarelere yer vermiştir. Şiirlerindeki duygu derinliği, tasvirlerindeki ayrıntı ve incelik dikkat çekmektedir.
Eserleri. 1. Nefâʾisü’l-luġāt (Leknev 1257, 1262, 1281, 1284, 1301, 1315; Kanpûr 1286, 1295, 1323). Urduca kelimelerin Arapça, Farsça ve Türkçe karşılıklarının verildiği eser Bilgrâmî’nin en önemli çalışmalarındandır. Eserde ayrıca Arapça ve Farsça şiirlerden güzel örnekler verilmiştir.
2. Miftâḥu’l-beyân (Miftâḥu’l-lisân) fi’l-muḥâvereti’l-ʿArabiyye. Arapça öğretmek amacıyla hazırlanmış olup eserde bol miktarda konuşma cümlelerine yer verilmiştir ve bu yönüyle dikkat çekmektedir. Kitabın müellif hattı nüshası Aligarh İslâm Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 892, 72/10). Bilgrâmî eserin hâşiyelerinde zor anlaşılan kelime ve kalıpların açıklamasını da yapmıştır.
3. el-ʿAscedü’l-mesbûk fî ḳıṣṣati Bedîʿati’l-cemâl ve Seyfi’l-mülûk (Patna Hudâbahş Ktp., nr. 2642).
4. Selvetü’l-aḥzân fî eşʿâri’n-nisvân (Aligarh İslâm Üniversitesi Ktp., nr. 27/22).
5. Ḫulâṣa-i Mes̱nevî (Aligarh İslâm Üniversitesi, Mevlâna Âzâd Ktp., nr. 21/20).
Bilgrâmî ayrıca Ḥamîletü’l-âdâb fîmâ yüfîdü mine’l-kitâb, Ravżâtü’l-ezhâr, Teẕkire-i şuʿarâʾ-i ʿArab gibi eserler kaleme almış, Mütenebbî’nin divanına, Harîrî’nin el-Maḳāmât’ına, Kâ‘b b. Züheyr’in “Bânet Süʿâd” kasidesine şerhler yazmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Ahmed b. Muhammed eş-Şirvânî, Ḥadîḳatü’l-efrâḥ li-izâḥati’l-etrâḥ, Kahire 1305, s. 143-145.
Rahmân Ali, Teẕkire-i ʿUlemâ-i Hind (nşr. M. Eyyûb Kādirî), Karaçi 1961, s. 126-127.
Hânbâbâ, Fihrist, V, 5257.
Cemîl Ahmed, Ḥareketü’t-teʾlîf bi’l-luġati’l-ʿArabiyye fi’l-iḳlîmi’ş-şimâlî el-Hindî fi’l-ḳarneyni’s̱-s̱âmin ʿaşer ve’t-tâsiʿ ʿaşer, Dımaşk 1977, s. 27, 151-155, 273.
M. H. Razvi – M. H. Qaisar, Catalogue of Manuscripts in the Maulana Azad Library, Aligarh Muslim University, Aligarh 1981, s. 44.
Abdülhay el-Hasenî, es̱-S̱eḳāfetü’l-İslâmiyye fi’l-Hind (nşr. Ebü’l-Hasan Ali en-Nedvî), Dımaşk 1403/1983, s. 55, 56.
a.mlf., Nüzhetü’l-ḫavâṭır, Beyrut 1420/1999, VII, 929-930, 936.
Mahmûd M. Abdullah el-Mısrî, el-Luġatü’l-ʿArabiyye fî Bâkistân dirâseten ve târîḫen, Karaçi 1404/1984, s. 64-65.
Yûnus İbrâhim es-Sâmerrâî, ʿUlemâʾü’l-ʿArab fî şibhi’l-ḳārreti’l-Hindiyye, Bağdad 1986, s. 572.
Catalogue of the Arabic and Persian Manuscripts in the Khuda Baksh Oriental Public Library, Patna 1994, XXIII, 151.
M. Yâsîn Mazhar Sıddîkī, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye bi-Câmiʿati ʿAlîgerh el-İslâmiyyeti’l-Hind, London 1423-29/2002-2008, I, 19; II, 287-288.
Ârif Nevşâhî, Kitâbşinâsî-yi Âs̱âr-ı Fârsî-yi Çâpşude der Şibh-i Ḳārre, Tahran 1391 hş., II, 882.
Moinuddin Aqeel, “Commencement of Printing in the Muslim World: A View of Impact on Ulema at Early Phase of Islamic Moderate Trends”, Kyoto Bulletin of Islamic Area Studies, II/2, Kyoto 2009, s. 14-15.
M. Eslem el-Islâhî, “Bilgrâmî, Şeyḫ Evḥadüddîn”, Mv.AU, IV, 48-51.
