BEYÂNÎ, Mehdî

1285 hş. (1906) yılında Hemedan’da doğdu. Ferâhân’da müstevfîlik yapan bir aileye mensuptur. Beyânî lakabını da Ebü’l-Kāsım Han Nâsırülmülk zamanında müstevfîlik görevinde bulunan dedesi Mirza Selmân Beyânü’s-Saltana’dan almıştır. Tahran’daki orta öğreniminin ardından lisans öğrenimini Dârü’l-muallimîn-i Âlî’de (Dânişserâ-yi Âlî) edebiyat ve felsefe alanında gördü. 1933’te bir yandan buranın kütüphanesinde çalışırken bir yandan da Tahran Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Fars dili ve edebiyatı dersleri vermeye başladı. Ertesi yıl Maarif Vekâleti Umumi Kütüphanesi genel müdürlüğüne tayin edildi. 1937’de İran Millî Kütüphanesi’ni kurdu ve ilk müdürü olarak Maarif Vekâleti Kütüphanesi’ndeki kitapları buraya naklederek ilk katalogunu düzenledi. 1940’ta bir yıl süreyle İsfahan eğitim müdürlüğü yaptı. 1945’te Taḥḳīḳ der Aḥvâl ü Âs̱âr-ı İbn Şihâb-ı Yezdî adlı teziyle Tahran Üniversitesi’nde edebiyat doktorasını tamamladı. 1956’da, Kaçarlar döneminde Nâsırüddin Şah tarafından kurulan Saltanat Kütüphanesi’nin müdürlüğüne getirildi. Vefatına kadar yöneticilik yaptığı bu zengin kütüphane onun çalışmaları için önemli kaynaklara sahipti. 1963’te Tahran Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde, kendisine İslâm hat sanatı ve gelişimiyle el yazmaları konusunda ders verdiği bir kürsü ayrıldı. Müstevfîlik yapan ailesinden bazı yakınlarının hattatlıkla uğraşması onun da ilgisini çekti. Özellikle şikeste ve nesta‘lik yazılarda maharet kazandı. Hat konusunda önemli bir hizmet olarak Encümen-i Himâyet-i Hatt ü Hattâtân’ı kurdu. Ayrıca kendi dönemine kadar birçok hattatın hayatı ve eserleri hakkında bilgiler içeren Aḥvâl ü Âs̱âr-ı Ḫoşnüvîsân adlı bir eser kaleme aldı. Bu eseri tamamlamak amacıyla Hindistan, Afganistan, Türkiye, Almanya, Polonya ve Danimarka gibi ülkelere seyahat etti. Bu araştırmaları sırasında bazı hat sanatı eserleri ve değerli el yazmalarını ihtiva eden özel bir koleksiyona da sahip oldu. Bu eserlerin bir kısmı vefatından sonra Süsleme Sanatları Müzesi ve İslâmî Şûra Meclisi Kütüphanesi’ne intikal etmiştir. Beyânî, 6 Şubat 1968 tarihinde Almanya’nın Aachen şehrinde ameliyat olmak için yattığı hastahanede öldü. Cenazesi Tahran’a getirilerek İbn Bâbeveyh Kabristanı’na defnedildi.

Eserleri. Telif: Nümûne-i Süḫan-i Fârsî (Tahran 1317 hş.), Rehnümâ-yi Gencîne-i Ḳurʾân der Muze-i Îrân Bâstân (Tahran 1328 hş.), Fihrist-i Nümâyişgâh-ı Ḫuṭûṭ-i Ḫûş-i Kitâbḫâne-i Millî (Tahran 1328 hş.), Fihrist-i Nümûne-i Ḫuṭûṭ-i Ḫûş-i Kitâbḫâne-i Şâhinşâhî (Tahran 1329 hş.), Aḥvâl ü Âs̱âr-ı Mîr İmâd (Tahran 1331 hş.), Nümûne-i Çend ez Ḫuṭûṭ-i Ḫoşnüvîsân (Tahran 1332 hş.), Kârnâme-i Büzürgân-ı Îrân (Tahran 1340 hş.), Aḥvâl ü Âs̱âr-ı Ḫoşnüvîsân (I-IV, Tahran 1345-1358 hş., 1363 hş.), Fihrist-i Nâtamâm-i Taʿdâdî ez Kütüb-i Kitâbḫâne-i Salṭanatî (Tahran 1346 hş.), Pânṣad Sâl-i Târîḫ-i Cevâhirât-ı Salṭanâtî-yi Îrân (Tahran 1348 hş.), Kitâbşinâsî-yi Kitâbhâ-yi Ḫaṭṭî (Tahran 1353 hş.), Taḥḳīḳ der Aḥvâl ü Âs̱âr-ı İbn Şihâb-ı Yezdî (nşr. Nâdir Mutallibî Kâşânî, Kum 1393 hş.).

Neşir: Dû Risâle-i Fârsî (Tahran 1318 hş., Şehâbeddin es-Sühreverdî’nin Risâle fî ḥâleti’ṭ-Ṭufûliyye ve Risâle-i Rûzî bâ Cemâʿat-i Ṣûfiyân adlı eserlerinin neşridir); Sühreverdî, Risâle-i Fârsî ʿAḳl-ı Surḫ (İsfahan 1319 hş.); Ahmed el-Gazzâlî, Risâle-i Fârsî Sevâniḥ fi’l-ʿaşḳ (Tahran 1322 hş.); Ebû Hâmid Efdalüddîn-i Kirmânî, Bedâyiʿu’l-ezmân fî veḳāyiʿi Kirmân (Târîḫ-i Efḍal; Tahran 1326 hş.); İbn Sînâ, Miʿrâcnâme (Tahran 1331 hş.); Çend Rubâʿî ez Ḥakîm ʿÖmer Ḫayyâm (Tahran 1331 hş.); Sühreverdî, “Risâle-i Fârsî Âvâz-ı Perr-i Cebrâʾîl” (Peyâm-ı Nev, sy. 13, Tahran 1325 hş., s. 36-45).

Beyânî, Yahyâ Mehdevî ile birlikte Ebû Bekir Atîk Nîşâbûrî’nin tefsirinden kıssaları iki cilt olarak Farsça’ya tercüme etmiş (Terceme-i Ḳıṣṣahâ-yi Ḳurʾân ez Rûy-i Nüsḫa-i Mevḳūfe ber Terbet Şeyḫ Câm Mübtenî ber Tefsîr-i Ebû Bekir ʿAtîḳ Nîşâbûrî, Tahran 1338 hş.). Ayrıca dergilerde edebiyat, sanat ve tarihle ilgili çok sayıda makale yazmıştır. Bunların bir kısmını Hüseyin Mahbûbî Erdekânî bir araya getirerek Mecmûʿa-i Duktûr Mehdî Beyânî adıyla yayımlamıştır (Tahran 1363 hş.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 190-191 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.