AZÎMÎ

483 (1090-91) yılında Halep’te doğdu. Araplar’ın Tenûh kabilesine mensuptur. Biyografi kitaplarında Azîmî’nin hayatı hakkında pek fazla bilgi yoktur. Babası Ebü’l-Hasan Ali’nin “reis” lakabını kullandığına bakılırsa, Suriye’nin herhangi bir şehrinde reislik yapmış olduğu düşünülebilir. Çağdaşı ve yakın arkadaşı İbn Asâkir’in (ö. 571/1176) kayıtlarına göre Azîmî, Dımaşk’ta İbn Asâkir’le birlikte Fakih Nasrullah’tan hadis okumuştur. Daha sonra devrin meşhur Şâfiî fakihi Abdülkerîm es-Sem‘ânî (ö. 562/1166) ile de görüşüp tanışmıştır. İbn Asâkir’in Azîmî’den “muallim” olarak bahsetmesine bakılırsa onun bir medresede müderrislik yapmış olduğu söylenebilir. Halep tarihçisi İbnü’l-Adîm de meşhur bir âlim ve şair olduğu için ondan “üstat” diye söz etmektedir. Bütün aile fertleriyle birlikte genellikle Halep’te ikamet ettiği anlaşılan Azîmî, devrin ileri gelen ve bilhassa Haçlılar’a karşı başarılı mücadelelerde bulunan İlgazi, Aksungur el-Porsukī, Seyfeddin Savar gibi Selçuklu emîrleri için methiyeler kaleme almıştır.

Eserleri. 1. Târîḫu’l-ʿAẓîmî. Bugün elde mevcut olan yegâne eseridir. Musul Atabegleri Hükümdarı İmâdüddin Zengî adına telif edilmiştir. Eserde Hz. Âdem’den başlanarak ele alınan konular hicretten itibaren kronolojik bir sıra içinde anlatılmaktadır. Azîmî tarihini kaynak olarak kullanan müelliflerin yaptığı nakil ve iktibaslardan, eserin Abbâsî Halifesi Muktefî-Liemrillâh devrinin sonuna (555/1160) kadar cereyan eden olayları ihtiva ettiği anlaşılmaktadır. Ancak mevcut nüsha muhtasar olup 538 (1143-44) yılı olaylarıyla son bulmaktadır. Eserin geri kalan kısmı muhtemelen kaybolmuş veya müstensihin eline geçmemiştir. Müellif peygamberler tarihinden sonra Hz. Muhammed’in nesebi, hayatı, isim ve sıfatları, lakap ve künyeleri hakkında bilgi vermiş ve bunların ayrı ayrı listelerini kaydetmiştir. Ayrıca vahiy kâtipleri, amcaları, halaları, kızları ve zevcelerine dair bilgi vermiş, mûcizelerinden ve ahlâkından bahsetmiştir. Daha sonra Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler, Fâtımîler ve Büveyhîler’in tarihleriyle, İspanya (Endülüs), Kuzey Afrika, Sicilya ve Anadolu’da vuku bulan Müslüman-Frenk mücadelelerini anlatmıştır. Bunlardan başka eserde Karahanlılar, Gazneliler ve kuruluşundan başlayarak Büyük Selçuklu, Kirman, Irak, Anadolu ve Suriye Selçuklu devletleri, Dânişmendliler, Ahlatşahlar, Artuklular, Börîler ve Zengîler hakkında da bilgiler mevcuttur. Eserde Türk-Haçlı ve Bizans, Bizans-Peçenek ve Bulgar münasebetlerine dair diğer kaynaklarda bulunmayan orijinal kayıtlar da yer almaktadır. Azîmî’nin faydalandığını belirttiği kaynaklar arasında Vâkıdî’nin Kitâbü’l-Meġāzî, İbn Kuteybe’nin el-Maʿârif, Maarrî’nin Zâdü’l-müsâfir, Fergānî’nin Ṣılatü’t-târîḫ, Hilâl es-Sâbî’nin Kitâbü’t-Tâcî, İbnü’l-Kalânisî’nin Ẕeylü Târîḫi Dımaşḳ, Ebû Bekir Sûlî’nin Kitâbü’l-Evrâḳ adlı eserleri bulunmaktadır. Azîmî’nin eserini kaynak olarak kullanan tarihçiler arasında İbnü’l-Esîr, İbn Hallikân, İbnü’l-Adîm, İbnü’l-Furât, İbn Dokmak ve Bedreddin el-Aynî zikredilebilir. Yegâne yazma nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde (Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, nr. 398) bulunan bu eserin 455-538 (1063-1144) yıllarına ait olayları ihtiva eden bölümü ilk defa Claude Cahen tarafından bazı notlarla birlikte neşredilmiştir (La chronique abrégée d’al-Azīmī, JA, CCXXX [1938], s. 354-448). Daha sonra Ali Sevim, 430-538 (1039-1144) yıllarına ait kısımları Türkçe tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (Azimî Tarihi: Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler, Ankara 1988). İhsan Abbas ise Târîḫu’l-ʿAẓîmî’den faydalanan müelliflerin eserlerinden tesbit ettiği bazı yıllara ait olayları ihtiva eden pasajları neşretmiştir (Şeẕerât min kütübin mefḳūde fi’t-târîḫ, Beyrut 1408/1988, s. 53-76).

2. el-Muvaṣṣal ʿale’l-aṣli’l-Mevṣıl. İbnü’l-Adîm Buġyetü’ṭ-ṭaleb adlı eserinde bugün elimizde mevcut olmayan bu eserden oldukça geniş nakillerde bulunmaktadır. Bu kayıtlardan anlaşıldığına göre el-Muvaṣṣal Halep’e dair mufassal bir tarih ve biyografi kitabıdır. İbnü’l-Adîm, Azîmî’nin bu eserde yanlış ve çelişkili bilgiler verdiğini söyleyerek onu tenkit eder (Buġyetü’ṭ-ṭaleb, s. 68-69, 82). el-Muvaṣṣal’ın Târîḫu Ḥaleb ile aynı eser olması da muhtemeldir.

3. Târîḫu Ḥaleb. Kâtib Çelebi Azîmî’nin bu eserinin ismini zikretmekle beraber hakkında bilgi vermez.

4. Kitâbü’s̱-S̱emere. Zamanımıza intikal etmeyen bu eser hakkında da bilgi bulunamamıştır. Fakat tarihe dair bir eser olduğunda şüphe yoktur.

Azîmî’nin bunlar dışında Sîretü’l-Ferenc ve Teẕyîl ʿalâ Târîḫi’l-Ḳalânisî adlı eserleri olduğu da kaynaklarda belirtilmektedir.