AVEZOV, Muhtar

28 Eylül 1897 tarihinde Semey vilâyeti (şimdiki Doğu Kazakistan vilâyeti) Şingizdağ (Şıñğıstaw) idarî taksimatının sekizinci köyüne bağlı Ayakkarağan’da orta halli bir aile içinde doğdu. Babasının adı Ömerhan’dır. Altı yaşında iken dedesi Avez’in yardımıyla Arap harflerini öğrenmeye, Abay Kunanbayev’in şiirlerini ezberlemeye başladı. Ardından köy okuluna gitti, 1908’de girdiği Semey’deki medreseden Rus okulunun hazırlık sınıfına geçti. Ertesi yıl babasının vefatı üzerine köyüne döndü. Yaz aylarında kendisine eğitim veren amcası Kasımbek tarafından 1910’da kaydedildiği Semey’deki devlet okulundan mezun oldu. 1919’da girdiği Semey Öğretmenler Okulu’nu bitirdi. Burada iken Alaş Jastarı (Alaş gençleri) Derneği’ni kurdu ve çeşitli kulüplerin açılışına öncülük etti. 5-13 Mayıs 1918’de Ombı’da düzenlenen Kazak Gençleri Genel Kurultayı’na Semey gençleri adına Avezov katıldı ve kurultayın Merkez İcra Komitesi’ne seçildi. 1919 yılı sonbaharına doğru Semey’e dönerek siyasî hayata atıldı. Daha önce nisan ayında Alaş Ordu hükümetleriyle Sovyetler arasında yapılan anlaşmaya göre Kazak halkına muhtariyet verildikten sonra Kazak aydınlarına sosyal alanlarda hizmet imkânı doğdu. Semey’de iktidarı bolşevikler ele geçirince (4 Aralık 1919) Avezov, Semey Eyaleti İnkılâp Komitesi’ne bağlı Kazak bölümünde memur oldu. 1920’nin Şubat ayından itibaren bölüm başkanlığı yaptı. Kendisine yayım sorumluluğu verilen Kazak Tili gazetesinde yazdığı “Kazak Aydınlarına Açık Mektup”ta ülkenin ihtiyaçlarını karşılayan, halkın yararını savunan bir eğitim sisteminin ve bunu gerçekleştirecek kadroların yetiştirilmesi gereğine değinerek Kazak aydınlarını Sovyet hükümetine hizmet etmeye çağırdı.

Yerel yönetimi ve mahkemeleri, küçük kredi şirketlerini oluşturan ve ziraat işlerini geliştirmeye öncülük eden Avezov bir taraftan da Semey’de öğretmen yetiştirmek üzere kısa süreli kurslar açtı. Ayrıca Semey Eyaleti İcra Komitesi’nde Kazak bölümünde ve il mahkemesinde yöneticilik, İnkılâp Komitesi Başkanlık Heyeti’nde üyelik ve icra komitesinde başkanlık yaptı (1920-1921). Kazak Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin Merkez İcra Komitesi Başkanlık Heyeti üyeliğine seçilince burada siyasî kâtip oldu ve personel işlerine baktı. Kazakistan’da baş gösteren açlık döneminde Kazak Memurlarının Olağanüstü Konseyi’ni düzenleyip bolşeviklerin Kazak aydınlarını cezalandırma siyasetini ve açlığa kasıtlı olarak sebebiyet veren Moskova’nın ekonomik baskısını sert bir dille eleştirdi. 1922’de Taşkent’teki Orta Asya Devlet Üniversitesi’ni kazandı, Şolpan ve Sana dergilerinin yayın kurulu üyeliğine getirildi. Ertesi yıl kaydolduğu Leningrad Devlet Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Dil ve Edebiyat Bölümü’nden 1928’de mezun oldu. 7 Mart 1922’de yakın arkadaşı S. Sâdwakasov’la birlikte, İnkılâp Komitesi Bolşevik Partisi Merkez Komitesi’nin özel yetkilisi V. G. Yudovskiy’e bolşevikler tarafından uygulanan cezalandırma ve dışlama siyasetiyle ilgili itirazlarını bildirdi. Halklar arasındaki sosyal eşitsizliği ve açlığı ortadan kaldırma, okuma yazma seferberliği başlatma, sömürgecilerin zorla ellerinden aldıkları yerlerin Kazaklar’a iadesi ve buralara eski sahiplerinin yerleştirilmesi isteğinde bulundu. Kazaklar’ın sanayi ve devlet işlerine alınmasını, Kazak dilinin devlet dili olarak ilân edilmesini, resmî işlemlerin ana dilde yürütülmesini, millî eğitim ve basın alanlarına ilgi gösterilmesini talep etti. 11 ve 20 Mart 1922’de İnkılâp Komitesi Bolşevik Partisi Kazak Başkanlığı Meclisi’nde bu talepler değerlendirildi. Meclise katılanların çoğu buna karşı çıktı ve resmî bir karar alınmadı. Ardından talep sahiplerinin “ulusçu-alaşordacı” olduğu iddiasıyla dışlanma dönemi başlatıldı. Avezov da 1923’te İnkılâp Komitesi Bolşevik Partisi üyeliğinden çıkarıldı.

1928’de Taşkent Orta Asya Devlet Üniversitesi Şarkiyat Fakültesi’ne asistan olarak girdi ve yüksek lisansa başladı, ayrıca Kazak Eğitim Enstitüsü’nde ders verdi. Yüksek lisans öğrenimi sürerken Kırgız ülkesini gezip Manas destanını araştırdı ve topladığı destan parçalarını yazıya geçirdi. Ancak Sovyet yönetiminin tekrar aydınları cezalandırma politikasına yönelmesinin ardından diğer birçok tanınmış kişiyle birlikte tutuklandı (16 Eylül 1930). İki yıl süren bir sorgulama döneminin ardından üç yıl hapse mahkûm edildi. 10 Haziran 1932’de Sotsialdy Kazakhstan ve Kazahstanskaya Pravda (Kazakistan hakikati) gazetelerinde bir açık mektup yayımlayarak Kazak edebiyatı tarihi ve Abay hakkındaki araştırmalarından “Karagöz”, “Eñlik-Kebek”, “Han Kene”, “Kıylı Zaman” gibi eserlerinden vazgeçtiğini açıkladı. Bunun üzerine serbest bırakıldı, Kazak Ziraat Üniversitesi’nde Kazak dili ve edebiyatı öğretmeni olarak kendisine geçici bir görev verildi. Ayrıca Kazak Dram Tiyatrosu Edebiyat Bölümü başkanlığını, Kazak Pedagoji Enstitüsü (bugünkü Abay Devlet Üniversitesi) öğretim görevliliğini üstlendi. 1943’te Dil, Edebiyat ve Tarih Bilimsel Araştırma Enstitüsü’nde çalışmaya başladı. Kazak Devlet Üniversitesi Kazak Edebiyatı Bölümü’nde öğretim üyeliğine getirildi ve hayatının sonuna kadar burada ders verdi. 1951-1954 yıllarında yaptığı bazı yayınlar ve diğer faaliyetleri yüzünden yeni bir siyasî-ideolojik baskıya uğrayıp hakkında “ulusçu-alaşordacı” suçlaması ve halk düşmanlığı iddiasıyla yazılar yayımlandı. Buna rağmen Bişkek’te Manas destanıyla ilgili bir konferansa konuşmacı olarak katıldı ve destanın aklanmasında büyük katkıda bulundu. 1953 yılı Nisanında yine tutuklanma tehlikesi baş gösterdiğinde gizlice Moskova’ya gitti. K. Simonov, V. Kojevnikov, N. Tihonov gibi Rus yazarları araya girince tutuklanmaktan kurtuldu. Kazakistan’a dönmeyi tehlikeli gördüğünden Moskova Devlet Üniversitesi’nde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Halkları Edebiyatı Tarihi adıyla özel bir kurs açarak ders vermeye başladı. Ertesi yıl Almatı’ya döndüğünde Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Şûrası’na milletvekili seçildi.

1955 yılında ilk defa yurt dışına çıktı ve Alman Demokratik Cumhuriyeti yazarlarınca Berlin’de düzenlenen kongreye şeref misafiri olarak katıldı, Hindistan’a kırk günlük bir gezi yaptı. Ertesi yıl Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği kültür temsilcileri arasında Çekoslovakya’ya gitti. Kazak bilimine katkıda bulunan büyük şahsiyetler ödülüne lâyık görüldüğü, aynı zamanda altmışıncı doğum yılı olan 1957’de Almatı’da ve Moskova’da büyük törenler düzenlendi. 1957-1961 yıllarında Kazakistan İlimler Akademisi Dil ve Edebiyat Enstitüsü Halk Edebiyatı Bölümü’nün başkanlığını yaptı. 1958’de Taşkent’te yapılan Asya ve Afrika ülkeleri yazarlarının birinci kongresinde düzenleyiciler arasında yer aldı ve bir konuşma yaptı. 1959’da ikinci defa Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Şûrası’na milletvekili seçildi. Aynı yıl Abay Jolı (Abay yolu) adlı romanı vesilesiyle Lenin ödülüne lâyık görüldü. 1960’ta Amerika Birleşik Devletleri’ne, 1961’de ikinci defa Hindistan’a gitti. 27 Haziran 1961’de Moskova’da Kuntsevo’daki Kremlin Hastahanesi’nde geçirdiği ameliyat sırasında öldü ve 1 Temmuz’da Almatı Merkez Mezarlığı’nda gömüldü.

Avezov bir düşünür, yazar ve çevirmen olarak edebiyat, sanat, eğitim, bilim konularında ortaya koyduğu görüş ve eserlerle çağdaş Kazak kültür ve edebiyatının önde gelen temsilcileri arasında yer almıştır. Kazakistan’da gerek tiyatro gerekse Batı tarzı edebî nesir geleneğinin ilk temsilcisi kabul edilir. Ölümünden sonra Kazakistan Bilimler Akademisi Edebiyat ve Sanat Enstitüsü’ne onun adı verilmiş, 1963’te enstitü bünyesinde Avezov Evi adıyla bir şube açılmıştır. Ayrıca Kazak Akademik Dram Tiyatrosu, Almatı, Astana, Semey gibi şehirlerde bazı ilçe, köy, sokak ve okullar M. Avezov ismini taşır. Avezov’un 100. doğum yıl dönümü UNESCO’nun kararı ile 1997’de dünya çapında kutlanmış, hakkında Z. Qabdolov “Meniñ Avezovim”, R. Nurğaliyev “Avezov jâne Alaş”, J. Dâdebayev “Muhtar Avezov”, Ö. Kümisbayev “M. Avezov ve Doğu” gibi yazılar yazmıştır. Avezov’un edebî kişiliği ve eserleriyle ilgili olarak Kazakistan üniversitelerinde çeşitli dersler verilmektedir.

Eserleri. Tiyatro, oyun, kültür ve sanat, edebiyat, halk edebiyatı tarihi, klasik Rus yazarlarıyla ilgili çok sayıda eser kaleme alan Avezov ilk eseri Dawıl’ı (Fırtına) 1914-1915’te yazmış, Şakerim Kudayberdiev’in Jolsız Jaza (Haksız ceza) destanından ilhamla düzenlediği Eñlik-Kebek piyesi 1917 Haziranında sahnelenmiştir. Cusipbek Aymavıtov’la beraber kaleme aldığı “Kazak’ın Özel Huyu” başlıklı ilk makalesi Alaş gazetesinde yayımlanmış (10 Mart 1917), daha sonra Sarıarka gazetesinde çeşitli yazıları çıkmıştır. 1918’de yine Aymavıtov’la birlikte on üç sayı çıkardığı Abay dergisi gazeteci olarak tanınmasını sağlamıştır. Kızıl Kazakstan dergisinin 3-4. sayılarında “Korğansızdıñ Künü” (Kimsesizin talihi) hikâyesini yayımlamış (1921), 1922’de Korğansızdıñ Künü ve Eñlik-Kebek Orınbor’da kitap halinde basmış, ayrıca Tañ dergisini çıkarmış, burada bazı hikâyelerini neşretmiştir. 1926’da “Karagöz” piyesini kaleme almış, 1927’de Edebiyat Tarihi adlı eserini yayımlamıştır. Aynı yıl Karaş Karaş Vakası adlı uzun hikâyesini, ertesi yıl Kıylı Zaman (Zor zaman) romanını ve Han Kene piyesini yazmıştır. 1940’ta L. Sobolev’le birlikte Dala Jırı (Bozkır destanı) adlı külliyatı derlemiş, önsözünü yazmış, ayrıca “Reyhan” filminin senaryosunu kaleme almış, ertesi yıl Abay Jolı romanının I. cildini yazmıştır. Bu romanının yayımlanması büyük yankı uyandırmış, hakkında yoğun tartışmalar yapılmıştır. Romanın II. cildi 1947’de basıldığında Avezov birinci dereceden Stalin ödülüne lâyık görülmüştür. Avezov II. Dünya Savaşı yıllarında Sın Sağatta (Zor günlerde, 1941), Namıs Gıvardiyası (Namus ordusu, A. Abişev ile birlikte, 1942), Kınıptan Kılış (Kınından kılıç, 1945) piyeslerini ve Abay operasının librettosunu (1944), Abay ânderi (Abay türküleri) filminin senaryosunu (1945) yazmış ve Emek Kızıl Bayrağı madalyasıyla ödüllendirilmiştir. Âr Jıldar Oyları (Her dönemin düşünceleri, 1959), Karaş Karaş (1960) gibi külliyatları, Bes Dos (Beş arkadaş, 1956), Dos Bedel Dos (Dost bedel arkadaş, 1958), Alwa (Helva, 1953), Asıl Nesilder (Asil soylar) gibi piyesleri, Abay (İbrâhim) Kunanbayev adlı monografiyi (1959) ve Ösken Örken (Gelişmiş filizler, 1960-1961) romanını kaleme almıştır.

Ancak Avezov’un en önemli eseri kendisine uluslararası ün kazandıran, tanınmış birçok edip ve yazarın övgüyle söz ettiği Abay Jolı adlı romanıdır. Eserde Kazak şairi, edip ve düşünür Abay Kunanbayev’in (ö. 1904) biyografisi etrafında XIX. yüzyılın ikinci yarısı ile XX. yüzyılın başlarında Kazak halkının sosyal yapısı, hayat tarzı, feodal yapı, sınıf mücadelesi, inançlar, örf ve âdetler, Rus işgali ve Batı etkisi ele alınmıştır. Kazak kültürünü kapsamlı biçimde yansıtan bu eserin hazırlıklarına 1930 yılından itibaren başlayan Avezov hemşerisi olan Abay’ı tanıyan hemen herkesten bilgi aldığını, romanda geçen kişilerin, boy ve aşiretlerin, tarihî mekânların hepsinin gerçek olduğunu belirtir. Kazak edebiyatının bir şaheseri kabul edilen eser ait olduğu dönemle ilgili belge niteliği taşır. Dört cilt halindeki eserin ciltleri 1942, 1947, 1950, 1952 yıllarında çıkmış, hepsi bir arada 1956’da basılmıştır. Abay Jolı Rusça başta olmak üzere birçok dile çevrilmiş, Türkçe’ye de Zeyneş İsmail ve Ahmet Güngör tarafından tercüme edilmiştir (I-II, Ankara 1997).

Avezov’un diğer belli başlı eserleri de şunlardır: Hikâye: Korǧansızdıñ Künü (Kimsesizin talihi, 1922); Okıgan Azamat (Aydın yurttaş, 1923); Kır Suretteri (Bozkır tabloları, 1922-1923); Kır Engimeleri (Bozkır sohbetleri, 1923); Üylenüv (Evlenme, 1923); Sönip-Januv (Sönüp yanma, 1923); Kim Kineli (Kim suçlu, 1923); Eskilik Kölenkesinde (Eskiliğin gölgesinde, 1925); Jetim (Yetim, 1925); Barımta (Ganimet, 1925); Kineşil Boyjetken (Suçlu kız, 1925); Bürkit Anşılıgının Suretteri (Kartallı avcılık tabloları, 1925); Karalı Suluv (Yaslı güzel, 1925); Juvandık (İktidar, 1925); Kökserek (Genç kurt, 1929); Üş Kün (Üç gün, 1934); Bilekke Bilek (Bilek bileğe, 1934); Kasennin Kubılıstarı (Kasen’in değişimleri, 1934).

Tiyatro-Piyes: Beybişe-Tokal (Hanımağa-kuma, 1923); Oktyabr Üşin (Ekim için, 1933); Tüngi Sarın (Gece rüzgârı, 1934); Ayman‐Şolpan (1934); Tas Tülekter (Dört yaşındaki kartal, 1935); Kara Kıpşak Koblandı (1943); Asıl Nesilder (1969); Asavga Tusav (Kısrağa bukağı, 1957); Abay (1957).

Bunların dışında Avezov Kazak folkloru, sanatı, edebiyatı, sosyal hayatı, tiyatrosu, başta Abay olmak üzere bazı Kazak aydınları ve edipleri, Orta Asya Türk dünyası ile Rus edipleri ve yazarları, Kırgızlar’ın Manas destanı üzerine çok sayıda makale ve inceleme kaleme almıştır. Zeyneş İsmail ve Ahmet Güngör, Avezov’un altı hikâyesiyle (Hikâyeler, Ankara 1997) bazı makalelerini (Makaleler, Ankara 1997) Türkçe’ye çevirmiştir (Avezov’un eserlerinin bir listesi için bk. Çınar, sy. 5 [1997], s. 17-19; Öner, sy. 37 [2006], s. 183-185). Aynı zamanda güçlü bir çevirmen olan Avezov, Shakespeare’in Othello, The Taming of the Shrew, Tolstoy’un Buddha, Gogol’un Revizor, Alfred Wegener’in Die Entstehung der Kontinente und Ozeane, N. Pogodin’in Aristokraty, Jack London’un The Son of the Wolf, İvan Sergeyeviç Turgenyev’in Dvoryanskoe Gnezdo, Konstantin Andreevich Trenyov’un Ljubov’ Yarovaja adlı eserleriyle diğer bazı yazarların eserlerini Kazak diline çevirmiştir. Avezov’un eserleri ayrı ayrı basıldığı gibi bir külliyat halinde de neşredilmiştir. Bunların ilki 1955-1957 (I-VI), ikincisi 1967-1969 (I-XII), üçüncüsü 1979-1985 (I-XX) yıllarında gerçekleştirilmiştir. Son neşrin ilk iki cildini hikâyeler, III-VI. ciltlerini Abay Jolı, VII-VIII. ciltlerini denemeler, IX-XIII. ciltlerini piyesler, XIV. cildini çeviriler, diğer ciltlerini de makale ve araştırmalar oluşturmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 140-142 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.