ÂSÂR-ı BÂKIYE

Önsözde yazar, kitabına bu ismi meşhur İslâm âlimi Ebü’r-Reyhân el-Bîrûnî’nin el-Âs̱ârü’l-bâḳıye ʿani’l-ḳurûni’l-ḫâliye adlı eserinden ilham alarak verdiğini söyler ve onu nasıl hazırladığını ayrıntılı biçimde anlatır. Burada açıkladığına göre, 1886’da Paris’te mühendislik tahsilini bitirip İstanbul Telgraf İdaresi’nde çalışırken, Fransız bankası Crédit Lyonnais’in İstanbul şubesi müdürü olan Le Moine adlı astronomi, matematik ve eski kitap meraklısı bir zatla tanışır ve o kendisine, “Zeki Bey, İstanbul kütüphanelerindeki astronomi ve matematikle ilgili kitapları inceleyip Şarklılar’ın bu ilimlerdeki hizmetlerini dünyaya tanıtsanız ne iyi olur” der. Bu tavsiyeyi benimseyen Sâlih Zeki, kütüphanelerdeki hey’et ve riyâziye konulu Arapça, Farsça ve Türkçe kitapları incelemeye başlar ve kısa süre sonra, bu konunun doğru değerlendirilebilmesi için müslümanların eski Yunan ve Hint eserlerinden neler aldıklarının bilinmesi gerektiği kanaatine varır. Bunun üzerine iki yıl kadar eski Yunan matematikçilerinin ve astronomlarının eserlerini belli başlı matematik tarihi kitaplarından inceler. Ayrıca bu konuda, devrin meşhur matematikçisi Paul Tannery başta olmak üzere çeşitli ilim adamlarıyla yazışmalar yapar ve sonuçta kendi tabiriyle, artık tamamen unutulmuş olan “Batlamyus astronomisi”ni öğrenir. Bu arada Hint matematiği ile ilgili Sanskritçe kitapların tercümeleri üzerinde de çalışır. Bu ön hazırlıklardan sonra üç yıl boyunca kütüphanelerde araştırma yapıp notlar alır ve bu araştırmalarının bir kısmını Dârülfünun’da konferanslar halinde takdim eder. Bir ara Maarif nâzırlığı yapan Said Bey, Sâlih Zeki’den bu çalışmalarını bir kitap halinde neşretmesini ister. Bir süre sonra, dört cilt olarak düşündüğü kitabın I. cildinin birinci ve ikinci kısımları 1329’da (1913) Matbaa-i Âmire’de basılır (207 + 304 sayfa). Ciltlerin önsözleriyle arka kapaklarında diğerlerinin de basılmak üzere olduğu ve kitabın kolaylık olsun diye dört cilde ayrıldığı yazılı ise de bu ciltler basılmamıştır. Basılmayan kısımların müsveddeleri İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (TY, nr. 903, 904, 905) bulunmaktadır.

Âsâr-ı Bâkıye’nin basılan ciltlerinin her ikisi de bir medhal, iki bab, bir hâtime ve bir zeyilden meydana gelmiş olup kitapta sırasıyla şu konular işlenmiştir:

1. cilt: Doğu’da trigonometrinin (müsellesât) ve sinüsün (ceyb) ortaya çıkışı, yayların toplama, çıkarma, çarpma ve bölmesi, tanjant (mümas), üçgen çözümü, trigonometri cetvellerinin hesabı ve Kadızâde-i Rûmî’nin cetvellerde yaptığı değişiklik; hâtime: trigonometri ilminin Batı’da yayılışı; zeyil: bu ciltte adları geçen matematikçilerin hayatları ve eserleri.

2. cilt: Yunan kaynakları, ebced hesabına temel teşkil eden alfabetik rakamlar (erkām-ı cümeliyye), İslâm dünyasının matematik ilminde kullandığı iki rakam türü olan Hint rakamları ile “erkām-ı gubâriyye” (toz rakamlar) adı verilen ince rakamlar, bütün sayılarla dört işlem (a‘mâl-i sihah), problem çözme, bir problemin irdelenmesi, karşıtının ve simetriğinin düşünülmesi (tarîk-i tahlîl ve teâküs); hâtime: zihinden yapılan hesaplar (hisâbü’l-hevâî); zeyil: bu ciltte adları geçen âlimlerin hayatları ve eserleri.

Her iki ciltte haklarında bilgi verilen matematikçi ve astronomlar da şunlardır: Habeş el-Hâsib, Sâbit b. Kurre, Ebü’l-Abbas el-Fazl et-Tirmizî, Muhammed el-Bettânî, Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, Ebû Mahmûd Hâmid b. Hıdır el-Hucendî, Ebû Ca‘fer el-Hâzin, Kûşyâr b. Lebbân el-Cîlî, Emîr Ebû Nasr İbn Irâk, Ebü’r-Reyhân el-Bîrûnî, Gıyâseddin Cemşîd, Kadızâde-i Rûmî, Uluğ Bey, Ali Kuşçu, Mîrim Çelebi, Takıyyüddin er-Râsıd, İbn Türk el-Cîlî, Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî, Ebû Kâmil, Ya‘kūb b. İshak el-Kindî, Ebû Berze el-Cîlî, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî, Sinan b. Feth, Ali el-Mevsılî, Ebü’l-Kāsım Ali b. Ahmed el-Antâkî, Ebû Nasr el-Kelvâzî, Ali b. Ahmed en-Nesevî, Hasîb-i Kerhî, İbnü’s-Semh, İbn Azrâ, İbnü’l-Bennâ el-Merrâküşî, İbnü’l-Havvâm, Şerefeddin et-Tîbî, Yahyâ el-Kâşî, İbnü’l-Hâim, Hacı Atmaca, İbn Hamza, Bahâeddin Âmilî, Abdürrahim Mar‘aşî, İsmâil Gelenbevî.

Âsâr-ı Bâkıye, İstanbul kütüphanelerindeki İslâm riyâziye ve hey’et âlimlerinin kitaplarını, haklarında yazılmış eserleri ve bu konuda yapılan çalışmaları sistematik biçimde inceleyen ilk derli toplu ve ciddi eserdir. Bu kitap, İslâm ilminin kendinden öncekilerden neler aldığı ve Batı’ya neler aktardığı hususunda yapılan önemli bir değerlendirme denemesidir ve verdiği bazı bilgiler bugün eskimiş olmakla birlikte önemli bir müracaat kitabı olma vasfını da hâlâ korumaktadır.

Sâlih Zeki, meşhur matematikçilerin hayatlarını ve eserlerini anlatan Kāmûs-ı Riyâziyyât adlı dört ciltlik başka bir kitap daha yazmıştır. Fakat bu kitabın durumu da Âsâr-ı Bâkıye’ninki gibidir ve yalnız ilk iki cildi yayımlanan (I, İstanbul 1315; II, İstanbul 1340) eserin diğer ciltlerine ait müsveddeler müellifin el yazısıyla on cilt halinde 4000 sayfa tutmakta ve İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (TY, nr. 910-919) kayıtlı bulunmaktadır.

Her iki eserin yayımlanması halinde, Türk-İslâm bilim tarihinde büyük bir boşluğun dolacağına şüphe yoktur.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 3. cildinde, 460-461 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.