A‘ŞÂ, Meymûn b. Kays

Gözündeki görme zayıflığı sebebiyle A‘şâ lakabıyla anılmış olup ileri yaşlarda gözlerini büsbütün kaybetmesinin de bu lakabı almasında rolü olmuştur. Yine aynı sebeple Ebû Basîr künyesini almış, A‘şâ adlı diğer şairlerden ayırmak için de kendisine el-A‘şâ el-Ekber veya A‘şâ Bekr denilmiştir.

Yemâme’nin Menfûha vahasında küçük bir köy olan Dürnâ’da yaklaşık olarak milâdî 565’te doğdu. Gözlerinden rahatsız olması onu, şiiri kazanç vasıtası olarak kullanmaya sevketti. Bu maksatla Mezopotamya’yı, Suriye ve Arabistan yarımadasını birkaç defa dolaştı, hatta Habeşistan’a kadar gitti. Bu seyahatleri sırasında Hîre Meliki İyâs b. Kabîsa, Hadramut’ta Kays b. Ma‘dîkerib, Yemâme Meliki Hevze b. Ali ve daha pek çok ünlü kimseler için kasideler söyledi ve onların ihsanlarına nâil oldu. A‘şâ’nın ilk zamanlar şarap ticareti yaptığı ve bu sebeple çeşitli bölgelere gittiği, gözleri iyice zayıfladıktan sonra da önemli şahsiyetlere kasideler inşad etmek maksadıyla bu yerleri tekrar dolaştığı söylenmektedir. Aynı maksatla İran hükümdarını ziyaret ettiği, şiirlerinde, az da olsa bazı Farsça kelimelere bu sebeple yer verdiği iddia edilmektedir. Hz. Peygamber’e onu övmek için nazmettiği kasideyi sunmak ve müslüman olmak düşüncesiyle, Hudeybiye Antlaşması’nın yapıldığı tarihte (6/628) Yemen’den Hicaz’a geldi. Kureyşliler onun müslüman olmasından, Resûl-i Ekrem’e methiyeler yazmasından ve böylece İslâmiyet’in yayılmasından endişeye kapıldılar; şarap, kumar ve kadına düşkün olan şairi, bu dinin içki, zina, faiz ve kumarı yasakladığını söyleyerek bu ziyaretten vazgeçirmeye çalıştılar. Ayrıca müslümanları yakında mağlûp etme ihtimallerinden bahsederek şayet mağlûp edemezlerse bir yıl sonra tekrar gelebileceğini söylediler ve kendisine 100 deve hediye edip onu geri gönderdiler. Fakat A‘şâ köyüne yaklaştığı sırada devesinden düşerek öldü. Ölüm tarihi olarak 625, 629 ve 630 yılları kaydedilmektedir.

“Dâliyye” adıyla bilinen ve Hz. Peygamber’in methine dair olan kasidesinin, bazı İslâmî terimleri ve âyet-i kerîmeleri ihtiva etmesi (bk. Şevkī Dayf, I, 341-342) sebebiyle ona ait olmadığı görüşü yaygındır. Hz. Peygamber’in bu kasideyi dinledikten sonra kendisinin neredeyse hidayete ereceğini, fakat buna rağmen müslüman olmadığını söylediğine dair rivayetin (bk. Ebû Zeyd el-Kureşî, s. 89; Abdülkādir el-Bağdâdî, I, 178) sağlam bir kaynağı yoktur. Blachère, bir hıristiyan şair olduğunu ısrarla savunduğu A‘şâ’nın müslüman olmasına veya İslâmiyet’e yakınlık duymasına ve adı geçen kasideyi söylemesine ihtimal vermemektedir. Hıristiyan olarak kaldığını söyleyen Brockelmann gibi araştırıcıların yanında onun hiçbir ilâhî dini benimsemeyen bir putperest olduğu, divanındaki Hıristiyanlık’la ilgili fikirlerin sonradan ilâve edildiği görüşünü benimseyenler de vardır. Şevkī Dayf, A‘şâ’nın şiirlerinin ona ait olup olmadığını geniş bir şekilde tartışmıştır (Târîḫu’l-edeb, I, 339-365).

A‘şâ, kasidelerinde klasik formu koruyan bir şairdir. Zaman zaman kasidelerin nesîb kısmını uzatarak diğer şairlerden ayrıldığı da olur. A‘şâ daha çok şarkı formunda kullanılan kısa bahirleri benimsemiştir. Şiirinin âhenkli ve akıcı olması sebebiyle kendisine Arap çenkçisi anlamında “sannâcetü’l-Arab” denmiştir. Onun bu adı almasını şiirlerini terennüm etmesine bağlayanlar da olmuştur. Övdüğünü göklere çıkaran, hicvettiğini yere batıran A‘şâ methiye, hicviye, fahriye ve gazel türündeki şiirlerde son derece başarılı olmuştur. Hakkında methiyeler yazdığı kimseleri kısa zamanda şöhrete kavuşturduğuna dair hikâyeler anlatılmaktadır. Diğer Câhiliye şairlerine göre daha fazla şiir söylediği anlaşılan A‘şâ’nın, methiyelerinden sonra en fazla şarap ve içki meclislerine dair şiiri bulunduğu görülmektedir.

R. Geyer, A‘şâ divanının Sa‘leb (ö. 291/904) tarafından rivayet edilen Escurial nüshasını, eṣ-Ṣubḥu’l-münîr fî şiʿri Ebî Baṣîr adıyla neşretmiş (London 1928), şairin divanında bulunmayıp edebî eserlerde yer alan şiirleriyle, A‘şâ lakabı ile anılan diğer şairlerin şiirlerini divanın sonuna eklemiştir. Divanın “Basra rivayeti” bulunamadığından bu baskıda daha eksik olan “Kûfe rivayeti” esas alındığı ve yegâne râvisi Yahyâ veya Yûnus b. Mettâ’nın esere bazı hıristiyanî fikirler ilâve etme ihtimali olduğu için, A‘şâ divanını ihtiyatla karşılamak gerekir. Divan ayrıca M. Muhammed Hüseyin’in şerhiyle Kahire (1950) ve Beyrut’ta (1960, 1968) neşredilmiştir. Daha sonra Kâmil Süleyman’ın başkanlığındaki bir heyet tarafından yeni bir neşri daha yapılmıştır (Dîvânü’l-Aʿşâ, Beyrut 1985). el-Muʿallaḳātü’t-tisʿ veya el-Muʿallaḳātü’l-ʿaşr adıyla yayımlanan eserlerde onun muallakası da vardır. Hz. Peygamber hakkında söylediği rivayet edilen kaside ile muallakasının büyük bir kısmı ve diğer şiirlerinden bazı parçalar tercümeleriyle birlikte Bağdatlı Mehmed Fehmî’nin Târîh-i Edebiyyât-ı Arabiyye adlı eserinde yer almaktadır. H. Thorbecke, söz konusu kasideyi Leipzig’de Fleischer için hazırlanan armağanda (Festschrift) yayımlamıştır (1875). M. F. Brag ve T. Thorelius da A‘şâ’nın bazı şiirlerini Latince tercümeleriyle birlikte Londra’da neşretmişlerdir (1842). Ayrıca A‘şâ üzerindeki çalışmalarıyla tanınan R. Geyer, “Mâ bükâü” diye başlayan muallakası ile “Veddi‘ Hüreyre” kasidesini Almanca şerhederek neşretmiş, Charles James Lyall de “Lâmiyye” olarak da bilinen muallakasını İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 67).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 3. cildinde, 544-545 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.