ALLÂM, Muhammed Mehdî

3 Ekim 1900 tarihinde Kahire’de doğdu. İlk öğrenimini Cevher Lala, liseyi Osman Paşa Mâhir Medresesi’nde tamamladı. 1917’de girdiği Dârülulûm’dan 1922’de mezun oldu. Ardından İngiltere’ye gönderildi; Exeter, Londra ve Manchester üniversitelerinde İngiliz edebiyatı, İbrânîce, Farsça, Almanca ve psikoloji eğitimi aldı, yüksek lisans ve doktorasını tamamladı (1927). Mısır’a döndükten sonra Dârülulûm (1928-1935), Ezher Üniversitesi İhtisas Bölümü (1928-1936), Hukuk Fakültesi felsefe tarihi (1935-1936) ve Manchester Üniversitesi Arap ve İslâm araştırmaları (1936-1948) öğretim üyeliği görevlerinde bulundu. Bu arada on bir yaşlarında veliaht iken Kral I. Fâruk’a özel hocalık (1930-1931), Sahîfetü Dârülulûm’da yayın müdür yardımcılığı (1934-1937), Maarif Bakanlığı’nda teknik büro müdürlüğü (1935-1936) ve Arap dili müfettişleri başkanlığı (1948-1950) yaptı; Aynişems Üniversitesi’nde Ḥavliyyâtü külliyyeti’l-âdâb dergisinin yayın müdürlüğünü (1951-1961) üstlendi. 1950’de Aynişems Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin kuruluşunda rol aldı; Arap Dili ve Edebiyatı ile İngiliz Dili ve Edebiyatı kürsülerinde profesörlük ve fakülte dekanlığı (1954-1961) görevlerinde bulundu. Emekli olduktan sonra da lisans bölümünde Arap dili, yüksek lisansta İngiliz dili ve tercüme dersleri vermeye devam etti. Her iki alanda çok sayıda yüksek lisans ve doktora tezi yönetti. Ayrıca Diller Okulu’nda İngilizce bölümü başkanlığı (1951-1963), Tiyatro Yüksek Enstitüsü edebî tenkit hocalığı (1952-1957), İslâm Konferansı müsteşarlığı (1956-1962), Mısır Telif Tercüme Basım ve Yayın Kurumu idare heyeti başkanlığı (1962-1964), Ezher Üniversitesi İnsan Bilimleri Fakültesi İngiliz Dili Şubesi Yüksek Araştırmalar Bölümü öğretim üyeliği (1962-1983), Kültür Bakanlığı müsteşarlığı (1964-1969) yaptı. Muhammed Mehdî Allâm, Kahire’de Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye üyeliğine getirildiği 1961 yılından itibaren akademi meclisinde ve çeşitli komisyonlarında aktif görevlerde bulundu; akademinin çıkardığı dergide yayım yönetmenliğini, el-Muʿcemü’l-kebîr adlı sözlük komisyonu ile edebiyat, kültür, usul, tıp, kütüphane ve geometri komisyonlarında raportörlük görevini üstlendi. 1977’de dil akademisi genel sekreterliği, 1983’te başkan yardımcılığı görevlerine getirildi ve bu son görevi vefatına kadar sürdü.

Son derece hareketli ve yoğun bir ilmî ve idarî faaliyet içinde bulunan Allâm, sayılan görevleri dışında 1949’dan itibaren yirmi yıldan fazla bir süre Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye Yüksek Meclisi, Ezher bünyesindeki Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye, el-Meclisü’l-a‘lâ li-riâyeti’l-fünûn ve’l-âdâb, el-Meclisü’l-a‘lâ li’s-sekāfe, el-Meclisü’l-a‘lâ li’ş-şüûni’l-İslâmiyye, el-Meclisü’l-kavmî el-mütehassıs li’s-sekāfe ve’l-edeb ve’l-i‘lâm, el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Mısrî gibi kurumlarda üyelik, bazılarında raportörlük yaptı. Yurt dışında birçok ilmî, siyasî toplantıya ve sempozyuma katıldı. Hizmetlerinden ötürü üçüncü dereceden Cumhuriyet nişanı (1956), edebiyatta devlet takdir ödülü (1976), ikinci dereceden Cumhuriyet nişanı (1977), birinci dereceden bilim ve sanat nişanıyla (1983) ödüllendirildi. 19 Mayıs 1992 tarihinde Kahire’de vefat etti. Allâm’ın anılarını Ebû Bekir Abdürrâzık Nıṣfü ḳarn min ẕikreyâti’d-duktûr Muḥammed Mehdî ʿAllâm adlı eserde toplamıştır (Kahire 1991).

Eserleri. 1. Mecmaʿu’l-luġati’l-ʿArabiyye fî s̱elâs̱îne ʿâmen 1932-1962 (Kahire 1382-1386/1963-1966). Bu üç ciltlik eserin Mâẓîhi ve Ḥâżıruhû başlıklı I. cildini İbrâhim Medkûr, el-Mecmaʿiyyûn: el-Miʾetü’l-kirâm (Kahire 1386/1966) başlıklı II. cildini Mehdî Allâm, Mecmûʿatü’l-ḳarârâti’l-ʿilmiyye başlıklı III. cildini İbrâhim Medkûr, Muhammed Halefullah Ahmed ve Muhammed Şevkī Emîn hazırlamıştır.

2. el-Mecmaʿiyyûn fî ḫamsîne ʿâmen (Kahire 1406/1986). Bir önceki eserin ikinci cildinde Kahire Arap Dil Kurumu’nda o zamana kadar görev yapan 100 ilim adamı tanıtılmış, burada ise o tarihten sonra çalışan kırk beş kişiyle birlikte toplam 145 ilim adamının eserleri ve kurumdaki faaliyetleri hakkında bilgi verilmiştir. Allâm’ın bunlardan görüşemediği on beş kişi dışında geri kalanlarla bizzat tanışıp mesai arkadaşlığı yapmış olması aktardığı bilgilere ayrı bir değer kazandırmıştır.

3. el-Mecmaʿiyyûn fî ḫamsin ve sebʿîne ʿâmen (1351-1428 h./1932-2007 m.) (Kahire 1428/2007, Muhammed Hasan Abdülazîz ile birlikte). Bu eserde, müellifin daha önce yazdıklarına ilâvelerle birlikte 2007 yılına kadar toplam 226 kurum mensubu tanıtılmıştır.

Mehdî Allâm’ın diğer başlıca eserleri şöylece sıralanabilir: Felsefetü’l-ʿuḳūbe: Baḥs̱ fi’t-terbiyeti’l-aḫlâḳıyye (Kahire 1355/1936), Felsefetü’l-kiẕb (Kahire 1936, 1987), Naẓariyyetü’l-vasaṭ beyne felâsifeti’l-Yûnân ve felâsifeti’l-müslimîn (Kahire 1936), Joseph Lindon Smith: The Man and the Artist (Cûzef Lendın Simît: er-Recül ve’l-fennân, Cairo 1949), Muḫtârât min kütübi Rifâʿa eṭ-Ṭaḥtâvî (Kahire 1958, Muhammed Halefullah Ahmed ile birlikte), en-Naḳd ve’l-belâġa (lise ikinci sınıflar için, Kahire 1958, Abdülkādir Hasan el-Kıt ve Mustafa Nâsıf ile birlikte), Nes̱rü Ḥifnî Nâṣîf (Kahire 1379/1960, Abdülhamîd Hasan ile birlikte), el-Müṭâlaʿatü’l-vâfiye li’l-medârisi’s̱-s̱âneviyye (I-II, Kahire 1380/1960, Muhammed Abdülvâhid Hallâf ve Avaz Lutfî ile birlikte), el-Edeb ve ḳażıyyetü Filisṭîn (Bağdat 1965), Felsefetü’l-Mütenebbî min şiʿrih (Kahire 1972), Dirâsât edebiyye (Kahire 1984), Naẓariyye fî neşʾeti fenni’l-maḳṣûre fi’l-edebi’l-ʿArabî, Rifâʿa eṭ-Ṭaḥtâvî, ʿÂʾişe ümmü’l-müʾminîn, Beyne’l-yerâʿ ve’l-ḳırṭâs.

Müellifin 100 civarındaki makale ve tebliğinden bazıları şunlardır: “el-Ḥased ʿinde’l-Ġazzâlî” (Ebû Ḥâmid el-Ġazzâlî fî ẕikre’l-miʾeviyyeti’t-tâsiʿa li-mîlâdih/Mihrecânü’l-Ġazzâlî fî [27-31 Mars 1961, Dımaşḳ], Kahire 1962, s. 617-633); “el-Mütenebbî beyne nefsiyyetihî ve şâʿiriyyetih” (MMLA, XV [1962], s. 15-33; XLIX [1402/1982], s. 99-118); “eṣ-Ṣadaḳa fi’l-İslâm” (“The Theory of Charity in Islam”) (el-Müʾtemerü’s̱-s̱ânî li-Mecmaʿi’l-Buḥûs̱i’l-İslâmiyye, 1385/1965 [Kahire 1965], s. 202-244 ve et-Tevcîhü’t-teşrîʿî fi’l-İslâm: Min buḥûs̱i müʾtemerâti Mecmaʿi’l-Buḥûs̱i’l-İslâmiyye, Kahire 1972, s. 9-54); “The Theory of Forgiveness as Expressed in the Qurʾān” (The Third Conference of the Academy of Islamic Research 1386 a.h.-1966 a.d. / Academy of Islamic Research [Le Caire 1386/1966], s. 511-527); “The Concept of Forgiveness in the Qurʾān” (IC, XLI [1967], s. 139-153); “Aḥmed Ḥasan ez-Zeyyât” (MMMA [Kahire], I [1969], s. 153-177); “Youth and Moral Education” (The Fifth Conference of the Academy of Islamic Research, 1389 a.h.-1970 a.d. / Academy of Islamic Research, Le Caire 1389/1970, s. 369-378; Arapça’sı: “Terbiyyetü’ş-şebâb fi’l-İslâm”, a.g.e., s. 483-491); “Liḳāʾ maʿa ʿAlî el-Cârim” (MMLA, LXX [1412/1992], s. 131-138). Mehdî Allâm bunların dışında Hâzim el-Kartâcennî’nin el-Maḳṣûre (Ḥavliyyâtü külliyyeti’l-âdâb, II, Kahire 1953, s. 1-110) ve Rifâa et-Tahtâvî’nin Taḫlîṣü’l-ibrîz fî telḫîṣi Bârîz (Ahmed Ahmed Bedevî ve Enver Lûkā ile birlikte, Kahire 1958) adlı eserlerini neşretmiştir.

Allâm, başta Kahire Arap Dil Kurumu yayınları olmak üzere aşağıdaki eserleri neşir sırasında gözden geçirmiş, bunlar için sunumlar ve girişler kaleme almıştır: Radıyyüddin es-Sâgānî, et-Tekmile ve’ẕ-ẕeyl ve’ṣ-ṣıla li-kitâbi Tâci’l-luġa ve Ṣıḥâḥi’l-ʿArabiyye (nşr. Abdülalîm et-Tahâvî v.dğr., I-VI, Kahire 1390-1399/1970-1979, Abdülhamîd Hasan, Muhammed Halefullah Ahmed ile birlikte); a.mlf., Kitâbü’ş-Şevârid (nşr. Mustafa Hicâzî es-Seyyid, Kahire 1403/1983); Murtazâ ez-Zebîdî, et-Tekmile ve’ẕ-ẕeyl ve’ṣ-ṣıla li-mâ fâte ṣâḥibü’l-Ḳāmûs mine’l-luġa (nşr. Mustafa Hicâzî v.dğr., I-VIII, Kahire 1406-1427/1986-2006, Ahmed Saîd Süleyman, İbrâhim et-Terzî ve Abdüsselâm Muhammed Hârûn ile birlikte); Ebû Amr eş-Şeybânî, Kitâbü’l-Cîm (nşr. İbrâhim el-Ebyârî v.dğr., I-IV, Kahire 1394-1403/1974-1983, Muhammed Halefullah Ahmed ve Abdülhamîd Hasan ile birlikte); Saîd b. Muhammed es-Sarakustî, Kitâbü’l-Efʿâl (nşr. Hüseyin Muhammed Muhammed Şeref, I-V, Kahire 1975-1980); İbn Berrî, Şerḥu Şevâhidi’l-Îżâḥ li-Ebî ʿAlî el-Fârisî (nşr. Îyd Mustafa Dervîş, Kahire 1405/1985); Beyne’l-edeb ve’n-naḳd: Mecmûʿatü’l-maḳālât ve’l-buḥûs̱ (nşr. Abdülhakîm Belba‘, Kahire 1985); İbrâhim Mustafa v.dğr., Ḳavâʿidü’l-luġati’l-ʿArabiyye: en-Naḥv ve’ṣ-ṣarf, el-meʿânî, el-beyân, el-bedîʿ (I-II, Kahire 1357-1361/1938-1942, Tâhâ Hüseyin, Ahmed el-İskenderî ve Ali Abdülvâhid Vâfî ile birlikte). Allâm’ın kontrol ettiği bazı çeviriler de şunlardır: Muhammed İkbâl, Tecdîdü’t-tefkîri’d-dînî fi’l-İslâm (trc. Abbas Mahmûd, Kahire 1955, Abdülazîz el-Merâgī ile birlikte); Bûsîrî, Al-Burda: The Prophet’s Mantle (trc. Thoraya Mahdi Allam, Cairo 1987); Abd al-Rahmân al-Sharqawī, Orabi Leader of the Fellahin: A Verse Translation (trc. Thoraya Mahdi Allam, Cairo 1989); el-Münteḫab fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (trc. Abdülhâliḳ Himmet Ebû Şebâne, Kahire 1413/1993). Mehdî Allâm ayrıca The Encyclopaedia of Islam’ın Arapça tercümesinin (Dâʾiretü’l-maʿârifi’l-İslâmiyye) 1949-1961 yılları arasında çıkan ciltlerini gözden geçirmiş ve şarkiyatçıların görüşleriyle ilgili notlar eklemiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 84-85 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.