ALİ PAŞA MÜBÂREK

1239 (1823-24) yılında Dekahliyye vilâyetinin Birinbâl el-Cedîde köyünde doğdu. Büyük dedesi Şeyh İbrâhim o köyün imamı, hatibi ve kadısı idi. Oğulları ve torunları da bu görevleri üstlenmişlerdi. “Şeyhler ailesi” diye tanınan aile evlenme akidlerinin kaydı ile ölçü ve tartı aletlerini kontrol etmekle de görevlendirilmişti.

Ali Mübârek küçük yaşta okuma yazma öğrendi ve Kur’ân-ı Kerîm’i ezberleyerek hâfız oldu. Babası aile geleneğine uyarak onun da fakih olmasını istiyordu. Fakat Ali Mübârek önce kâtipliğe heves etti; ancak kısa süren kâtip yardımcılığı görevi sırasında karşılaştığı muameleler onda daha yüksek görevlere talip olma isteği uyandırdı. Kahire’ye giderek Münyetü’l-İz adındaki okula kaydoldu. Burada büyük başarı gösterince 1836’da Kasrü’l-Aynî Medresesi’ne parasız yatılı olarak kabul edildi. Bu okulun tıp fakültesi haline çevrilmesi üzerine Ebû Za‘bel Medresesi’ne nakledildi. 1840’ta üstün derece ile mezun olunca öğrenci olarak Mühendishane’ye alındı. Burada da başarısını sürdüren Ali Mübârek, 1844 yılında tahsil için Fransa’ya gönderilen talebeler arasında yer aldı. Paris’te iki yıl kaldıktan sonra mülâzım-ı sânî (teğmen) rütbesiyle Metz’deki Askerî Mühendislik ve Topçuluk Akademisi’nde görevlendirildi. Bu akademide iki yıl istihkâmcılık öğrendi.

Vali Abbas Paşa’nın daveti üzerine memleketine dönen (1849) Ali Mübârek onun teveccühünü kazandı ve çeşitli vazifelere tayin edildi. Önce Mısır Askerî Topografya Dairesi’nde, daha sonra askerî okulda öğretmen olarak görev yaptı. Bu arada kendisinden Mısır’daki eğitim ve öğretim konusunda bir rapor hazırlaması istendi. Hazırladığı rapor kararnâme şeklinde neşredildi (29 Mayıs 1850). Bir süre sonra Mühendishane’nin başına getirildi ve burada kaldığı dört yıl içinde bu müesseseyi ıslah etti. Vali Said Paşa devrinde gözden düştü. 1854’te Mısır birliklerinin başında Kırım Harbi’ne katıldı. İki buçuk yıl Kırım, İstanbul ve Gümüşhane’de görev yaptı, bu arada Türkçe öğrendi.

28 Mayıs 1866’da Mısır veraset usulünün değişmesini sağlayan ve padişahtan “hidiv” unvanını alan (2 Haziran 1866) İsmâil Paşa zamanında yıldızı tekrar parladı. Fransa’ya birlikte gidip orada iken samimi dost olduğu Hidiv İsmâil, onu birbiri arkasından yüksek idarî görevlere getirdi. Böylece Ali Paşa önce Okullar genel müdürü, arkasından da Çalışma ve Evkaf nâzırı oldu (1867); kısa bir süre sonra demiryollarının idaresi görevi de bunlara ilâve edildi. Bütün mesaisini bu görevleri yerine getirmek için harcayan Ali Mübârek, İsviçreli pedagog Dr. Dor Bey’in görüş ve yardımlarından faydalanarak Mısır maarifinin bugün dahi uygulanan ana ilkelerini tesbit etti. Onun mekteplerin ıslahı konusunda hazırladığı rapor, Mısır maarifine yeni bir düzen vermek için yapılan ilk gerçek teşebbüs olup kendisinden sonra gelen bütün ıslahatçılar için de yol gösterici olmuştur. Bu konuda Fransa’daki Ecole Normale Supérieur’u örnek alarak Öğretmen Okulu (Dârü’l-ulûm), ayrıca Yabancı Diller Okulu, İdarecilik ve Muhasebe Okulu gibi modern okullar açtı. Mısır Millî Kütüphanesi’ni (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye) kurdu (1870). Matbaalar tesis ederek buralarda okul kitapları bastırdığı gibi ilmî dergiler de (meselâ Ravżatü’l-medâris) neşretti. Kahire yakınında Nil üzerinde baraj yaptırarak (el-Kanâtırü’l-hayriyye) sulama kanallarının ıslahı, demiryolu ağının genişletilmesi, başta Kahire olmak üzere şehirlerin imarı gibi çeşitli mühendislik ve bayındırlık hizmetlerinde bulundu.

Ali Mübârek’in olumlu faaliyetlerini çekemeyen rakipleri, sonunda Hidiv İsmâil ile arasını açtılar. Bir süre bütün görevlerinden ayrılarak evine çekildiyse de daha sonra tekrar eski görevlerine getirildi. 1878 Ağustosunda kurulan Nubar Paşa kabinesinde Maarif ve Çalışma bakanı olarak görev aldı. 1879 Martında kurulup Nisanında düşen Tevfik Paşa kabinesinde de aynı bakanlıklara getirildi. Şerif Paşa kabinesinde görev almadıysa da aynı yılın eylül ayında kurulan Riyaz Paşa kabinesinde Çalışma bakanlığı yaptı. Bu son bakanlığı döneminde baş gösteren Urâbî Paşa İhtilâli’ni desteklemeyen Ali Mübârek, 1881 yılında bu ihtilâlin baskısıyla kabine düşünce görevinden ayrıldı. İngilizler’in Mısır’ı istilâsından (1882) hemen sonra kurulan Şerif Paşa’nın dördüncü kabinesinde yine Çalışma bakanı oldu; 1884 Ocağına kadar bu görevde kaldı. Son idarî görevi 1888-1891 yılları arasındaki Maarif nâzırlığıdır. Daha sonra evine çekilen Ali Mübârek 14 Kasım 1893 tarihinde Kahire’de öldü.

Ali Mübârek Mısır’da Mehmed Ali, İbrâhim, Abbas, Said, İsmâil, Tevfik ve Abbas Hilmi paşaların devrini idrak eden nâdir simalardandır. Mısır maarifinde yaptığı ıslahatçı-yenilikçi hizmetleri ve el-Ḫıṭaṭü’t-Tevfîḳıyyetü’l-cedîde (Bulak 1304-1306) adlı yirmi ciltlik eseriyle tanınmıştır. Makrîzî’nin el-Ḫıṭaṭ’ının modern bir benzeri olan eser pek çok kişinin yardımı ile meydana getirilmiştir. Eserin ilk altı cildi Kahire’ye, 7. cildi İskenderiye’ye, 8-17. ciltleri Mısır’ın belli başlı diğer şehirlerine, 18. cildi Nil ölçeklerine (mekāyîs), 19. cildi barajlarla sulama kanallarına, 20. cildi de ölçü-tartı ve paralara dairdir. Şehirlerin anlatıldığı ciltlerde o şehirlerden yetişmiş veya oralarda gömülü meşhur kişilerin hal tercümeleri de yer almaktadır. 9. cildin “Birinbâl” maddesinde kendi biyografisi de bulunmaktadır (s. 37-61). Hal tercümeleri için kaynakları Sehâvî, Şa‘rânî, Süyûtî, Muhibbî ve Cebertî’nin kaynaklarıdır. Faydalı bir derleme olmakla birlikte ihtiyatla kullanılması gereken eserde tarihî ve arkeolojik bilgiler için Batı kaynakları da kullanılmıştır. 1969’da ikinci baskısı yapılan eserin 1980’de başlayan üçüncü baskısı (ofset) halen devam etmektedir. Diğer eserleri şunlardır: Ḥaḳāʾiḳu’l-aḫbâr fî evṣâfi’l-biḥâr (Kahire 1287); Tenvîrü’l-efhâm fî teġaẕẕi’l-ecsâm (Kahire 1289); Nuḫbetü’l-fikr fî tedbîri Nîli Mıṣr (Kahire 1298); ʿAlemü’d-dîn (İskenderiye 1299/1882); el-Mîzân fi’l-aḳyise ve’l-mekâyîl ve’l-evzân (Kahire 1309); Ḫulâṣatü târîḫi’l-ʿArab (Louis Pierre Sédillot’nun 1854’te Paris’te neşredilen Histoire des Arabes adlı eserinin tercümesi, Kahire 1309); Taḳrîbü’l-hendese (Kahire 1289); Ḫavâṣṣü’l-aʿdâd (Kahire 1289); Teẕkiretü’l-mühendisîn (Kahire 1290-1293); Ṭarîḳu’l-hicâʾ ve’t-temrîn (Kahire 1868); el-Müzâḥame ve teʾs̱îruhâ fi’l-irtiḳāʾi’l-beşerî; Âs̱ârü’l-İslâm fi’l-medeniyye ve’l-ʿumrân; Coġrâfiyyetü Mıṣr (Kahire 1894); Şerḥu’l-ḥadîs̱i’ş-şerîf “İʿmel li-dünyâke ke enneke taʿîşü ebeden”.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1989 yılında İstanbul’da basılan 2. cildinde, 433-434 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.