https://islamansiklopedisi.org.tr/alai
Türk asıllı bir asker çocuğu olarak Dımaşk’ta doğdu (694/1295) ve orada büyüdü. On yaşında iken hadis dinlemeye başladı. Tahsil için Kudüs, Mekke, Mısır gibi ilim merkezlerine birçok seyahatler yaptı. Aralarında Ahmed b. İbrâhim el-Fezârî, Kemâleddin İbnü’z-Zemlekânî, İbn Teymiyye, Cemâleddin el-Mizzî ve Zehebî gibi bilginlerin de bulunduğu 700’den fazla âlimden feyiz aldı. Sened, metin, ricâl ve ilel gibi hadisin çeşitli branşlarında uzmanlaştı. Hac maksadıyla defalarca Hicaz’a gitti ve orada mücâvir olarak uzun süre kaldı. Şam’daki Nâsıriyye (1318) ve Esediyye (1323) medreselerinde, ayrıca Kudüs’teki Salâhiyye (1331) ve daha sonra Tenkiziyye medreselerinde hadis dersleri verdi. Bu arada müfessir İbn Kesîr ve kendinden sonra Salâhiyye Medresesi’nde hocalık yapan damadı İsmâil b. Ali el-Kalkaşendî, kızı Esmâ bint Halîl gibi birçok âlim yetiştirdi. Bu sırada Hanbelîler’le arasında ilmî konularda anlaşmazlıklar oldu.
Sağlam bir zihin yapısına, ince bir anlayışa, dinî, ilmî ve ahlâkî meziyetlere sahipti. Güzel şiirleri edebî zevkinin delili sayılır. “Zamanının hâfızı, fıkıh, usul ve benzeri ilimlerde imam, zeki, araştırıcı, cömert ve belâgat sahibi bir âlim” diye anılan Alâî’yi Sübkî, kendisinden sonra yerini doldurabilecek kişi olarak göstermiş, Irâkī de onu “Doğu’nun ve Batı’nın hâfızı” diye nitelendirmiştir.
Kitaplarını Şam’daki Sümeysâtiyye Hankahı’na vakfeden Alâî, 5 Muharrem 761’de (27 Kasım 1359) Kudüs’te vefat etti.
Eserleri. Elliye varan eserlerinin (bk. Brockelmann, GAL, II, 76-77; Suppl., II, 68) belli başlıları şunlardır:
1. el-Mecmûʿu’l-müẕheb fî ḳavâʿidi’l-meẕheb. Şâfiî fıkhına ait olup Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshaları bulunmaktadır (Kara Çelebizâde, nr. 91; Ayasofya, nr. K 1386, O 1387 ve Şehid Ali Paşa, nr. 667).
2. Tehẕîbü’l-uṣûl fî eḥâdîs̱i’r-Resûl. İbnü’l-Esîr’in Câmiʿu’l-uṣûl li-eḥâdîs̱i’r-Resûl adlı eserinin muhtasarı olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Yenicami, nr. 179).
3. Kitâbü’l-Muḫteliṭîn (Köprülü Ktp., nr. 386).
4. el-Emâli’l-erbaʿîn fî aʿmâli’l-mütteḳīn (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1181/11).
5. el-Mevridü’r-râvî fi’l-mevlidi’n-nebevî (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5293/5, vr. 112-159). Aynı konuya dair ed-Dürretü’s-seniyye fî mevlidi ḫayri’l-beriyye’si de yine aynı kütüphanede aynı mecmuanın içindedir (nr. 5293/4, vr. 94-111).
6. el-ʿUdde ʿinde’l-kerb ve’ş-şidde (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 276/2, vr. 22-33).
7. Câmiʿu’t-taḥṣîl fî aḥkâmi’l-merâsîl. Eser Hamdi Abdülmecîd es-Selefî tarafından neşredilmiştir (Bağdat 1397/1978; Beyrut 1986).
8. Taḥḳīḳu’l-murâd fî enne’n-nehye yaḳteżi’l-fesâd. Usûl-i fıkha dair olup Dımaşk’ta basılmıştır (1975, 1982).
9. Buġyetü’l-mültemes fî sübâʿiyyâti ḥadîs̱i’l-İmâm Mâlik b. Enes. Bu eser de Hamdi Abdülmecîd es-Selefî tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1985).
BİBLİYOGRAFYA
Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ, Haydarâbâd 1376/1956, s. 43-47.
Sübkî, Ṭabaḳāt, X, 35-38, 181, 197, 209, 224.
İbn Kesîr, el-Bidâye, XIV, 267.
İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 90-92.
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, X, 337.
Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ (Lecne), s. 528-529.
a.mlf., Ẕeylü Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ li’ẕ-Ẕehebî (Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ içinde), Haydarâbâd 1376/1956, s. 360-361.
Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 165-166.
İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VI, 190-191.
Brockelmann, GAL, II, 76-77; Suppl., II, 68.
Mv.Fs., II, 371-372.
