ABDÜLAZÎZ el-MEYMENÎ

Hindistan’ın Kathiavar bölgesindeki Rackût şehrinde doğdu. İlk öğrenimini tamamladıktan sonra, ata mesleği olan ticaret yerine babasının teşvikiyle ilim tahsiline yöneldi. Yüksek öğrenim için Delhi, Râmpûr, Leknev ve Amroha gibi ilim merkezlerine giderek Şemsü’l-ulemâ Nezîr Ahmed ed-Dihlevî ile, 1908’de kendisinden hadis rivayeti için icâzet aldığı Hüseyin b. Muhsin el-Ensârî ve Muhammed Tayyib el-Mekkî gibi devrin tanınmış âlimlerinden dersler aldı. Daha çocuk denecek yaşlarda iken Arap edebiyatının el-Muʿallaḳātü’l-ʿaşr, Dîvânü’l-ḫamâse, Dîvânü’l-Mütenebbî, el-Cemhere, el-Mufaḍḍaliyyât, el-Kâmil, el-Beyân ve’t-tebyîn, Edebü’l-kâtib gibi meşhur eserlerini okudu. Arap edebiyatının tanınmış şairlerinden 70.000 beyitten fazla şiir ezberledi. Ayrıca Farsça öğrendi ve Fars edebiyatının el-Muʿcem fî âs̱ârı mülûki’l-ʿAcem gibi klasik eserlerini okudu.

1909’da Pencap Üniversitesi Arap-Fars Bölümü’nden mezun olduktan sonra Peşâver’deki Edward College’da Arapça ve Farsça müderrisliğine başladı (1913). Daha sonra Lahor’daki Oriental College’ın Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne geçti (1921). 1924’te Aligarh Üniversitesi’ne Arapça okutmanı olarak tayin edildi; zamanla terfi ederek üniversitenin Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü başkanı oldu. Bu sırada F. Krenkow, Otto Spies, A. S. Tritton ve C. A. Storey gibi meşhur şarkiyatçılarla birlikte çalıştı. 1950 yılında bu üniversiteden emekliye ayrıldı; Pakistan’a yerleşti (1954). Önce Karaçi Üniversitesi’nde (1955-1958), ardından Pencap Üniversitesi’nde Arapça profesörü olarak görevlendirildi. Bu arada Pakistan hükümetinin Karaçi’de kurduğu (şimdi İslâmâbâd’da bulunan) İslâm Araştırmaları Merkezi’nin (Central Institute of Islamic Research; şimdiki adı Islamic Research Institute) ilk idarecisi oldu ve 1960’a kadar bu görevi başarı ile sürdürdü. Merkezin kütüphanesine, başta bazı nâdir yazmalar olmak üzere çeşitli Arap klasiklerini kazandırdı. Bazı yazmaları tesbit edip kopyalarını almak için Hindistan, Türkiye, Suriye, Irak ve Mısır gibi ülkeleri birçok defa ziyaret etti. Arapça yazmalar konusunda devrin en büyük otoritesi kabul edildiği için, basılması gerekli yazmaların tesbitinde görüşlerine başvurulmak üzere Suriye Kültür Bakanlığı tarafından Şam’a davet edildi (1960). Daha önce de Dımaşk Üniversitesi’nde ders vermek üzere birçok defa davet edilen Meymenî, Arap dili ve kültürü ile ilgili çalışmalarından dolayı “Suriye yüksek şeref nişanı” ile taltif edildi (1977). Arap dili ve edebiyatına olan derin vukufu ve bu alandaki çalışmalarından dolayı Arap dünyasında İmâmü’l-luga lakabıyla anılan Meymenî, 27 Ekim 1978’de Karaçi’de vefat etti.

İlk yazılarında Ebü’l-Berekât ve Ebû Ömer künyelerini kullandı. Daha sonra, hayatı boyunca kullanacağı el-Meymenî er-Rackûtî künyesinde karar kıldı ve bu şekilde tanındı. Ancak bazı yazı ve eserlerinde el-Hindî, es-Selefî ve el-Eserî nisbelerine de rastlanmaktadır.

Dımaşk ve Kahire’deki Arap dil akademilerine de üye olan Meymenî’nin bu akademilerin dergileri ile Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ilmiyyi’l-Hindî, Mecelletü’l-Maʿârif (A‘zamgarh, Hindistan) gibi dergilerde birçok makalesi yayımlandı. Ayrıca çeşitli ilmî konferanslarda birçok tebliğ sundu.

Eserleri. Abdülazîz el-Meymenî’nin pek çok eserinden yayımlananlar şunlardır:

1. Ebü’l-ʿAlâʾ ve mâ ileyh (Kahire 1344). Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin hayatı ve edebî şahsiyeti üzerinde şimdiye kadar yazılanların en ciddisi kabul edilen çalışma, Meymenî’nin de en önemli eseri sayılmaktadır. Müellifin daha önce aynı konuda çalışan David Samuel Margoliouth’un ve Tâhâ Hüseyin’in hatalarını da tashih ettiği bu eser Hindistan’da da neşredilmiştir (A‘zamgarh, ts.). Meymenî Ebü’l-Alâ’nın Risâletü’l-melâʾike’sini de tahkik etmiş (Kahire 1345), sonuna Fâʾitü şiʿri Ebi’l-ʿAlâʾ adıyla müstakil bir bölüm ekleyerek burada müellifin diğer kitaplarında bulunmayan, çeşitli kaynaklarda rastladığı şiirlerini toplamış, ona isnat edilenleri de belirtmiştir.

2. Ziyâdâtü dîvâni şiʿri’l-Mütenebbî (Kahire 1345). Mütenebbî divanının yeni bulduğu yirmi beş kıta ile birlikte tahkikli neşridir.

3. İḳlîdü’l-Ḫizâne (Lahor 1927). Abdülkādir el-Bağdâdî’nin Ḫizânetü’l-edeb’inde yer alan eserlerin dizinidir. Müellif bu eserlerin Hindistan’daki ve diğer yerlerdeki özel ve genel kütüphanelerde mevcut yazma nüshalarıyla matbu olanlarını dipnotlarda göstermiş, ayrıca Ḫizânetü’l-edeb’de yanlış basılmış olan eser adlarını da tashih etmiştir. Muhammed Şefî‘in İngilizce önsözü ve Muhammed İkbal’in İngilizce müellif adları diziniyle birlikte yayımlanmış olan eser, Ahmed Teymur’un hazırladığı Miftâḥu’l-Ḫizâne’nin de tamamlayıcısı olarak kabul edilmektedir.

4. İbn Reşîḳ (Kahire 1343). İbn Reşîḳ hakkında verdiği Urduca konferansın yine kendisi tarafından yapılmış Arapça tercümesidir. Meymenî daha sonra en-Nütef min şiʿri İbn Reşîḳ ve zemîlihî İbn Şeref’i (Kahire 1343) hazırlayarak bu eserde onun ve arkadaşı Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Saîd b. Şeref’in şiirlerinden örnekler yayımlamıştır.

5. S̱elâs̱ü resâʾil (Kahire 1344). İbn Fâris’in Maḳāletü “kellâ” ve mâ câʾe minhâ fî Kitâbillâh’ı, Ali b. Hamza el-Kisâî’nin Kitâbü mâ telḥanü fîhi’l-ʿavâmm’ı ve Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin Risâletü Muḥyiddîn b. ʿArabî ile’l-İmâmi’l-Faḫri’r-Râzî’si olmak üzere üç ayrı risâleden meydana gelmektedir.

6. eṭ-Ṭarâʾifü’l-edebiyye (Kahire 1937). Bir şiir mecmuası olan eser iki bölümdür. Birinci bölüm Efveh el-Evdî ve Şenferâ el-Ezdî’nin divanları ile muhtelif şairlere ait az bilinen dokuz kasideyi içine almaktadır. İkinci bölüm ise Dîvânü İbrâhîm b. el-ʿAbbâs eṣ-Ṣûlî ve Abdülkāhir el-Cürcânî’nin el-Muḫtâr min şiʿri’l-Mütenebbî ve’l-Buḥtürî ve Ebî Temmâm’ını ihtiva etmektedir.

7. Simṭü’l-Leʾâlî (Kahire 1354). Meymenî’nin en kıymetli tahkiklerinden biri kabul edilen bu çalışma, Ebû Ali el-Kālî’nin Arap şiirinden örnekler ihtiva eden meşhur antolojisi el-Emâlî’nin Ebû Ubeyd el-Bekrî tarafından yapılan Kitâbü’l-Leʾâlî fî şerḥi’l-Emâlî adlı şerhinin tahkikli neşridir. Bu neşir araştırma ve tahkik usullerini göstermesi bakımından çok önemlidir. Daha sonra Fihrisü Simṭü’l-Leʾâlî (Kahire 1356) adıyla eserin dizinini de hazırlamıştır.

Abdülazîz el-Meymenî ayrıca aşağıdaki eserlerin tahkikli neşrini de yapmıştır: Ebvâbün muḫtâre min kitâbi Ebî Yûsuf Yaʿḳūb b. İsḥâḳ el-İṣbehânî (Kahire 1350); Müberred, Me’ttefeḳa lafẓuhû ve’ḫtelefe maʿnâhü mine’l-Ḳurʾâni’l-mecîd (Kahire 1350), Nesebü ʿAdnân ve Ḳaḥṭân (Kahire 1354), el-Fâżıl ve’l-mefżûl (Kahire 1953); Ebû Ömer Muhammed b. Abdülvâhid ez-Zâhid el-Mutarriz, el-Medâḫil (Aligarh 1346); Ebû Ali et-Tenûhî, el-Müstecâd min feʿalâti’l-ecvâd (Stuttgart 1939; Dımaşk 1365); Dîvânü Süḥaym ʿAbdi Beni’l-Ḥasḥâs (Kahire 1369); Dîvânü Ḥumeyd b. S̱evri’l-Hilâlî (Kahire 1371); Ebû Temmâm et-Tâî, el-Vaḥşiyyât (Kahire 1383); Ferrâ, el-Maḳṣûr ve’l-memdûd (Kahire 1387/1967); Ali b. Hamza el-Basrî, et-Tenbîhât (Kahire 1387).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 192-193 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.