ABDÜLAZÎZ b. BÂZ

22 Kasım 1912 tarihinde Riyad’da doğdu. Ziraat, ticaret ve ilimle uğraşan, bazı mensupları kadılık yapmış olan bir aileye mensuptur. Ailenin Necid bölgesine Medine’den geldiği söylenmişse de kendisi aslen Riyad bölgesinden olduklarını belirtir. Üç yaşında iken babası vefat edince annesinin himayesinde yetişti. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. On altı yaşında gözlerinden hastalandı ve yirmi yaşına gelmeden görme duyusunu tamamen kaybetti. İlim tahsilinde özellikle Muhammed b. Abdülvehhâb’ın soyundan gelen üç âlimden faydalandı. Bunların en önemlisi ve üzerinde en çok etki bırakanı, 1928-1938 yılları arasında derslerini takip ettiği Suudi Arabistan müftüsü Muhammed b. İbrâhim Âlü’ş-Şeyh, diğer iki hocası da Muhammed b. Abdüllatîf Âlü’ş-Şeyh ile Sâlih b. Abdülazîz Âlü’ş-Şeyh’tir. Riyad Kadısı Sa‘d b. Hamed b. Atîk, beytülmâl vekili Hamed b. Fâris ve Mekke’de Sa‘d Vakkās el-Buhârî’den de ders aldı. Bunlardan tefsir, hadis, fıkıh, kıraat, nahiv, sarf, fıkıh usulü, tarih, hadis usulü, ferâiz gibi ilimleri ve Muhammed b. Abdülvehhâb’ın eserlerini okuyup Hanbelî-Selefî ekolüne uygun klasik eğitimini tamamladı.

Hocası Muhammed b. İbrâhim’in tavsiyesiyle Necid’deki Harc bölgesinde 1938-1951 yıllarında kadılık yaptı. Daha sonra Riyad’da lise seviyesinde dinî eğitim veren el-Ma‘hedü’l-ilmî’de ve 1953’te açılan Şeriat Fakültesi’nde hadis, fıkıh ve akaid okuttu (1953-1969). 1961’de kurulan el-Câmiatü’l-İslâmiyye’nin rektörlüğünü hocası Muhammed b. İbrâhim’in 1969 yılında vefatına kadar vekâleten, 1970-1975 yılları arasında asaleten yürüttü. 1975’te bakan rütbesiyle Suudi Arabistan Krallığı müftülüğüne getirildi ve ölümüne kadar yirmi beş yıl bu görevde kaldı. Ayrıca Suudi Arabistan Hey’etü kibâri’l-ulemâ ve Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’nin kurucu meclis başkanlığı, Râbıta’ya bağlı el-Mecmau’l-fıkhî’nin ve el-Meclisü’l-âlemî li’l-mesâcid’in başkanlığı gibi birçok görev üstlendi. 1982’de kendisine Kral Faysal Uluslararası İslâm’a Hizmet ödülü verildi. Resmî görevleri yanında klasik usulde ilim öğretimine büyük önem verdi. Vefatına kadar düzenli olarak Riyad’daki el-Câmiu’l-Kebîr’de (Türkî b. Abdullah Camii) fıkıh ve hadis dersleri vererek yüzlerce talebe yetiştirdi. Gerek sağlığında gerekse ölümünden sonra Suudi Arabistan’ın ilmî ve dinî hayatı üzerinde önemli etkileri olan bu talebeler arasında Muhammed b. Sâlih el-Useymîn, Abdullah b. Cibrîn, Abdülazîz b. Muhammed es-Sedhân, Abdullah b. Kuûd, Sâlih b. Hileyyil, Sâlih b. Fevzân, Bekir Ebû Zeyd, Abdülazîz Âlü’ş-Şeyh anılabilir. İbn Bâz 13 Mayıs 1999 tarihinde vefat etti. Cenaze namazı ertesi günü Mescid-i Harâm’da kılınarak Makberetü’l-Adl’de defnedildi.

Günümüz Selefî düşüncesi üzerinde önemli etkileri bulunan İbn Bâz, Ṣaḥîḥayn’dakilere ilâveten çok sayıda hadis ezberlemiş olup hadis tenkidi ve hadis ricâline vâkıftı. Mensup olduğu Hanbelî mezhebi içinde özellikle İbn Teymiyye ve İbn Kayyim el-Cevziyye’nin görüşlerini tercih etmiştir. Nitekim hocası Muhammed b. İbrâhim Âlü’ş-Şeyh bir mecliste verilen üç talâkın üç talâk sayılması görüşüne göre fetva verirken İbn Bâz, İbn Teymiyye’nin görüşü doğrultusunda bunu bir talâk saymış, bu yüzden Kral Abdülazîz tarafından eleştirilince kendi görüşünün dayanaklarını açıklayan bir mektup kaleme alarak fetvasında ısrar etmiştir. Özellikle ülke dışından gelen öğrencilerin öğrenim görmesi için kurulan Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’nin rektörlüğü ve ardından Suudi Arabistan müftülüğü döneminde yurt içinde ve yurt dışında müslümanların problemleriyle meşgul olmuş, İslâm dünyasının çeşitli yerlerine ve müslüman azınlıklara yardımda bulunmuş, İslâmî ilimlerle ilgili ücretsiz kitap dağıtımına önem vermiştir. Mısır Cumhurbaşkanı Cemâl Abdünnâsır’a Seyyid Kutub’un idam edilmemesi için mektup yazmış (Seyyid Kutub’un bazı görüşleri hakkındaki eleştirileri için bk. David Commins, “Contestation and Authority in Wahhabi Polemics”, Religion and Politics in Saudi Arabia, s. 48), Abdünnâsır’ın ve Baas rejimlerinin baskısından kaçan İhvân-ı Müslimîn cemaati mensuplarına Suudi Arabistan’a yerleşmeleri ve faaliyetlerine kısmen devam etmeleri için yardımcı olmuştur. Yaşadığı şartlarda modern bilimleri tahsil etmeyip geleneksel eğitimle yetişmiş olmasının etkisiyle bilhassa dünyanın dönmediği konusundaki görüşünden dolayı eleştirilmişse de bu görüşünü savunmaya devam etmiştir.

İbn Bâz hemen bütün vakitlerini fetva vermeye, derslerine ve kendisine başvuranların problemleriyle ilgilenmeye ayırmış, zühd, tevazu, cömertlik gibi hasletleri sebebiyle yöneticiler, halk ve ilim çevreleri tarafından sevilmiş ve takdir edilmiştir. Bununla birlikte Suudi Arabistan hükümetine ve özellikle onun dış politikasına karşı eleştirilerde bulunan bazı Selefî gruplar tarafından ağır biçimde tenkit edilmiş, bu gruplarla tartışmış ve zaman zaman onların görüşlerine karşı hükümeti destekleyen fetvalar yayımlamıştır. Bilhassa 1979 yılındaki Kâbe baskını ve Küveyt’in işgalinden sonra 1990-1991 yıllarındaki Körfez savaşında muhaliflere karşı hükümeti destekleyen fetvalarının sosyopolitik açıdan önemli etkileri olmuştur (Ayman al-Yassini, Religion and State in the Kingdom of Saudi Arabia, Boulder-London 1985, s. 124, 127; Mehmet Ali Büyükkara, “11 Eylül’le Derinleşen Ayrılık: Suudî Selefiyye ve Cihadî Selefiyye”, Dinî Araştırmalar, sy. 20, 2004, s. 210, 212, 213, 216, 217, 224, 226, 228, 229; F. Gregory Gause III, “Official Wahhabism and the Sanctioning of Saudi-US Relations”, Religion and Politics in Saudi Arabia, s. 140-141).

Abdülazîz b. Bâz’ın hayatı ve görüşleri hakkında birçok makale ve kitap yazılmış olup bunların arasında şu çalışmalar sayılabilir: Nâyif b. Memdûh b. Abdülazîz Âlü Suûd, Menhecü Semâḥati’ş-Şeyḫ ʿAbdilʿazîz b. Bâz fi’r-red ʿale’l-muḫâlifîn (Riyad 1424); Şâfî b. Müzekkir el-Kureyşî es-Sübey‘î, Menhecü’ş-Şeyḫ ʿAbdilʿazîz b. ʿAbdillâh b. Bâz fi’l-ḳaḍâya’l-fıḳhiyyeti’l-müstecidde maʿa’t-taṭbîḳ ʿalâ ebrezi’l-ʿibâdât (Demmâm-Riyad 1426/2005); Abdurrahman b. Yûsuf b. Abdurrahman er-Rahme, el-İncâz fî tercemeti ʿAbdilʿazîz b. Bâz: Ḥayâtühû ve cühûdühü’l-ʿilmiyye ve’l-ʿameliyye ve’d-daʿaviyye ve âs̱âruhü’l-ḥamîde (Riyad 1428/2007); Faysal b. Kazzâz el-Câsim, Uṣûlü’ş-Şeyḫ ʿAbdilʿazîz b. Bâz fi’r-red ʿale’l-muḫâlifîn (Beyrut 2008); Ebü’l-Fidâ Ahmed b. Bedreddin, el-Câmiʿ fî fıḳhi’l-ʿallâme İbn Bâz (Kahire 1431/2010); Hâlid b. Suûd el-Acmî, el-İḫtiyârâtü’l-fıḳhiyye fî mesâʾili’l-ʿibâdât ve’l-muʿâmelât min fetâvâ semâḥati’l-imâm ʿAbdilʿazîz b. Bâz (Riyad 1430); Muhammed b. Sa‘d eş-Şüvey‘ir, “Menhecü’ş-Şeyḫ ʿAbdülʿazîz İbn Bâz fî taḳrîri’l-ʿaḳīde” (Mecelletü’l-buḥûs̱i’l-İslâmiyye, sy. 97 [Receb-Şevval 1433], s. 41-94); Hâlid b. İbrâhim el-Husayyin, “Meʿâlim fî fıḳh İbn Bâz ve menhecühû fi’l-fetvâ” (Mecelletü’l-cemʿiyyeti’l-fıḳhiyyeti’s-Suʿûdiyye, sy. 12 [Safer-Cemâziyelevvel 1433/2011], s. 191-344) (ayrıca bk. İbrâhim es-Seyf, el-Mübtedeʾ ve’l-ḫaber, III, 5-6).

Eserleri. 1. Mecmûʿu fetâvâ ve maḳālâtin mütenevviʿa (der. Muhammed b. Sa‘d eş-Şüvey‘ir, I-IV, Riyad 1408/1987; I-III, Kahire 1989; V. cilt, Riyad 1412, 1413/1993). İbn Bâz, dağınık haldeki yazı ve notlarının toplanması yönünde oğlu Ahmed ve talebesi Muhammed b. Hasan eş-Şüvey‘ir’e vasiyette bulunmuş, büyük çoğunluğu sorulan sorular üzerine yazılmış küçük çapta olan eserleri internette otuz cilt halinde toplanmıştır (www.binbaz.org.sa; son erişim 14.8.2014). Son haliyle bu mecmua onun hemen bütün eserlerini bir araya getiren bir külliyat sayılabilir. Aşağıda adları verilen eserlerin çoğu bu mecmua içinde yer almaktadır. Ayrıca İbn Bâz’ın heyet başkanı sıfatıyla verdiği fetvalar Fetâva’l-lecneti’d-dâʾime li’l-buḥûs̱i’l-ʿilmiyye ve’l-iftâʾ adı altında önce yirmi altı, daha sonra on bir cilt olarak Ahmed b. Abdürrezzâk ed-Düveyş tarafından iki ayrı mecmua halinde bir araya getirilmiştir (www.alifta.net; son erişim 18.8.2014; ayrıca üyesi ve başkanı olduğu Yüksek Âlimler Heyeti ile birlikte fetvaları için bk. Fetâvâ heyʾeti kibâri’l-ʿulemâʾ, I-II, Kahire 1990; bir grup âlimle birlikte kadınlarla ilgili fetvaları için bk. Fetâva’l-merʾeti’l-müslime fi’l-ʿaḳāʾid ve’l-ʿibâdât ve’l-muʿâmelât ve’l-âdâb, der. Ebû Muhammed Eşref b. Abdülmaksûd, I-II, İsmâiliye 1427/2007; yine bir grup âlimle birlikte fetvaları için bk. Mevsûʿatü fetâvâ muʿâṣıra, der. İmâd Zekî el-Bârûdî, I-IV, Kahire, ts.). Kelâm ve fıkha dair bazı risâle ve makaleleri el-Mecmûʿu’l-müfîdü’l-mümtâz min kütübi’l-ʿallâme İbn Bâz adıyla bir araya getirilip neşredilmiş (Riyad 2007), diğer bazı âlimlerle birlikte Suudi Arabistan Kur’an Radyosu’nun -934 program devam eden- “Nûrun...” adlı fetva programında dinleyicilerin sorularına verdiği cevaplar, Fetâvâ Nûrun ʿale’d-derb başlığıyla derlenmiştir (www.binbaz.org.sa; son erişim 14.8.2014).

2. et-Taḥḳīḳ ve’l-îżâḥ li-kes̱îrin min mesâʾili’l-ḥacci ve’l-ʿumre ve’z-ziyâre ʿalâ żavʾi’l-Kitâbi ve’s-Sünne (Tavżîḥu’l-menâsik) (baskı yeri yok, 1363; Kahire 1977; Riyad 1413/1993, defalarca basılan eser birçok dile, ayrıca Türkçe’ye tercüme edilmiştir: Tahkik ve İzah: Kitab ve Sünnet Işığında Hac, Umre ve Ziyaret, Riyad 1993).

3. Naḳdü’l-ḳavmiyyeti’l-ʿArabiyye ʿalâ żavʾi’l-İslâm ve’l-vâḳıʿ (Riyad 1972; T trc. Mahmud Cevdet Sezer – Ali Ulvi Kurucu, İslâm Gözüyle Irkçılığın Tenkidi, İstanbul 1970).

4. İḳāmetü’l-berâhîn ʿalâ ḥükmi men isteġās̱e bi-ġayri’llâh ev ṣaddaḳa’l-kehenete ve’l-ʿarrâfîn (Mekke 1393; Riyad 1414; T trc. Allah’tan Başkasından Yardım Dilemenin ve Kâhin Müneccimlere İnanmanın Hükmüne Dair Deliller, Riyad 1992).

5. S̱elâs̱ü resâʾil fi’ṣ-ṣalât (Medine 1396; Riyad 1401; T trc. Namaz Hakkında Üç Risale, Riyad 1413/1992).

6. et-Taḥẕîr mine’l-bidaʿ (Medine 1396; Kahire 1978; Riyad 1982; T trc. Hüseyin Kuzu, Bid’atlerden Sakındırma, İstanbul 1996).

7. Vücûbü’l-ʿamel bi-sünneti’r-Resûl ve küfrü men enkerehâ (Riyad 1400; T trc. Sünnete Göre Hareket Etmek Vacip, Onu İnkar Küfürdür, Riyad 1416/1995, T trc. Muhammed Harrani, Rasulullah’ın Sünnetine Göre Hareket Etmek Farzdır, baskı yeri ve tarihi yok).

8. Risâle fî ḥükmi’s-siḥr ve’l-kehâneti ve mâ yeteʿallaḳu bihimâ (Medine 1409; T trc. Muhammed Şahin, Sihir Yapmanın ve Kâhinlikte Bulunmanın Hükmü, baskı yeri ve tarihi yok).

9. el-ʿAḳīdetü’ṣ-ṣaḥîḥa ve mâ yużâdduhâ ve risâletü’l-maʿiyye (Riyad 1415/1995; T trc. Doğru İnanç ve Ona Aykırı Olan Şeyler, Riyad 1413/1992).

10. Tuḥfetü’l-iḫvân bi-ecvibetin mühimmetin teteʿallaḳu bi-erkâni’l-İslâm (Riyad 1415; Kahire 1423/2003; T trc. Muhammed Şahin, İslam Esasları ile İlgili Sorulara Önemli Cevaplar, baskı yeri ve tarihi yok).

11. Keyfiyyetü ṣalâti’n-nebî ṣallallāhu ʿaleyhi ve sellem (Riyad 1416/1995; İng. trc. Prophet Mohammad’s Manner of Performing Prayers, Medine, ts.). Eser Sa‘d b. Şâyim el-Anzî tarafından Şerḥu Keyfiyyeti ṣalâti’n-nebî ṣallallāhu ʿaleyhi ve sellem adıyla şerhedilmiştir (Riyad 1433/2012).

12. et-Tuḥfetü’l-kerîme fî beyâni kes̱îrin mine’l-eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa ve’s-saḳīme (nşr. Abdülazîz b. İbrâhim b. Kāsım, Riyad 1430/2009; eser hakkında geniş bir tahrîc çalışması için bk. Muhammed Ziyâd et-Tükle, ed-Dürretü’l-yetîme fî taḫrîci eḥâdîs̱i’t-Tuḥfeti’l-kerîme, Beyrut 1432/2011).

İbn Bâz’ın diğer başlıca eserleri de şunlardır: el-Fevâʾidü’l-celiyye fi’l-mebâḥis̱i’l-farżiyye (Mekke 1358; Riyad 1972), el-İmâm Muḥammed b. ʿAbdülvehhâb daʿvetühû ve sîretüh (Cidde 1385, 1389; Riyad 1995), el-Edilletü’l-ʿaḳliyye ve’l-ḥissiyye ʿalâ cereyâni’ş-şems ve sükûni’l-arż ve imkâni’ṣ-ṣuʿûd ile’l-kevâkib (Medine 1391, 1395; Riyad 1402/1982), Fażlü’d-daʿveti ilallāh ve ḥükmühâ ve aḫlâḳu’l-ḳāʾimîne bihâ (Medine 1410), Ḥükmü’l-İslâm fî men ṭaʿane fi’l-Ḳurʾân ev fî Resûlillâh (Medine 1396), Risâletân mûcezetân fi’z-zekâti ve’ṣ-ṣıyâm (Riyad 1401), Fażlü’l-cihâd ve’l-mücâhidîn (Riyad 1392), el-Aḫlâḳu’l-İslâmiyye (Fr. trc. Avertissement important contre le faux testament, Riyad 1982), et-Teberrüc ve ḫaṭaru müşâreketi’l-merʾeti li’r-recüli fî meydâni ʿamelih (Medine 1408), el-Ḥicâb ve’s-süfûr fi’l-Kitâb ve’s-Sünne (Kahire 1986), Tuḥfetü’l-aḫyâr bi-beyâni cümle nâfiʿât mimmâ verede fi’l-Kitâbi ve’s-Sünneti mine’l-edʿiyeti ve’l-eẕkâr (Riyad 1409, 1414), Ḥulûl li-müşkileti’r-ribâ (Kahire 1409), Ḥükmü’l-ġınâʾ (Medine 1410), el-Cevâbü’l-müfîd fî ḥükmi’t-taṣvîr (Medine 1410), Naṣîḥa hâmme fi’t-taḥẕîri mine’l-muʿâmelâti’r-ribeviyye (Riyad 1416/1995), et-Taḥẕîr mine’l-isrâf ve’t-tebzîr (Dammâm-Huber 1417), el-Ecvibetü’l-müfîde ʿalâ baʿżı mesâʾili’l-ʿaḳīde (Riyad 1418), en-Nüket ʿalâ Taḳrîbi’t-Tehẕîb (nşr. Abdullah b. Fevzân el-Fevzân, Riyad 1426), İẓhârü’l-beyyinât ʿan meḥâsini teʿaddüdi’z-zevcât (Kahire 1426/2005).

İbn Bâz bunların dışında İbn Hacer el-Askalânî’nin Fetḥu’l-bârî adlı Ṣaḥîḥ-i Buḫârî şerhini (I-XIII, Beyrut 1379-1381, M. Fuâd Abdülbâkī ve Muhibbüddin el-Hatîb ile birlikte; I-XVII, Beyrut 1416/1996) ve Fetḥu’l-bârî’nin müstakil mukaddimesi Hedyü’s-sârî’yi (Beyrut 1410/1989, M. Fuâd Abdülbâkī ile birlikte) neşretmiştir. İbn Cerîr et-Taberî’nin et-Tebṣîr fî meʿâlimi’d-dîn (Riyad 1416/1996, 1425/2004, başkasıyla birlikte), Tahâvî’nin el-ʿAḳīdetü’ṭ-Ṭaḥâviyye (Riyad 1409; Kahire 1430/2009, başkalarıyla birlikte), Abdurrahman b. Hasan Âlü’ş-Şeyh’in Fetḥu’l-mecîd Şerḥu Kitâbi’t-Tevḥîd’i (Medine 1391/1971; Kahire 1413/1992; Beyrut 1419/1998) gibi eserleri de notlarla birlikte yayımlamıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 24-26 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.